BASZTA PASAMONIKÓW
Basztę Pasamoników z XIII w. przebudowano w końcu XV w. Składa się ona z czworobocznej części dolnej, w której znajduje się wejście na górne piętra i na ganek murów obronnych, gdzie odbywają się doroczne wystawy Muzeum Historii Miasta Krakowa.Nad czworokątną częścią wznosi się korpus półokrągły, zaopatrzony ongi w strzelnice w kształcie krzyża i ozdobiony pasami jasnych cegieł glazurowanych. Górne piętro tej wieży jest wysunięte poza jej korpus i podparte wapiennymi, podcinanymi kilkakrotnie konsolami.Cała baszta nakryta jest spiczastym hełmem niesymetrycznym. Baszta ta, jak i następne, były bronione przez cechy.O cechach pisze Konstantinow („Materializm historyczny”): „Rzemieślnicza praca w początkach epoki feudalnej nie odróżniała się od gospodarki wiejskiej. Ziemianin-feudał miał w swym gospodarstwie fachowych majstrów, którzy szyli tu ze swą czeladzią odzież, buty, zajmowali się kołodziej-stwem, płatnerstwem itp. Rozwój techniki i sztuki rzemieślniczej mistrzów rzemieślników doprowadzał do rozrostu pracy wytwórczej, a w końcu wreszcie do oddzielenia pracy rzemieślniczej od rolniczej. Wyodrębnienie się rzemiosła, a zatem i rynków towarowych w samodzielne jednostki działalności gospodarczej wywarło wielki wpływ na rozwój sił wytwórczych społeczeństwa feudalnego”.Na tej więc bazie ekonomicznej powstały cechy w średniowieczu, będące na tym etapie czynnikiem postępowym.Posłuchajmy jednak dalej Konstantinowa: „W rozwoju feudalnego sposobu wytwarzania wewnątrz rzemiosła rodzą się i rozwijają przeciwieństwa między rzemieślnikami-maj-strami z jednej strony a czeladnikami i terminatorami z drugiej. Pierwotne stosunki pomiędzy majstrami a czeladnikami lub między majstrami a terminatorami charakteryzował stosunek patriarchalny — pracowali, żyli i jedli razem. Terminator i czeladnik uważali się za przyszłych majstrów. Z rozwojem jednak rzemiosła po miastach i z rozwojem przemysłu chałupniczego, domowego, rosła konkurencja, zbyt towarów stawał się coraz trudniejszy. Czeladnicy i terminatorzy przemieniali się w proletariat, w najemnych robotników. W następstwie tego rozpoczęła się walka między czeladnikami a majstrami. Cechy w tej walce stanęły po stronie majstrów i przemieniały się w reakcyjne organizacje, kierujące rozwojem sił wytwórczych”.W Krakowie walka między majstrami a czeladnikami rozgorzała w XIV wieku. Pierwszy strajk mamy już w roku 1382. Czeladnicy organizują się z początku tajnie, wszelkie bowiem jawne ich organizacje były zakazane. Po dwustu latach wywalczyli sobie prawo do samodzielnych jawnych organizacji, wolno im było również należeć do cechów. Mimo to walki trwały dalej i ciągnęły się aż do XIX wieku. W tymczasie rodzi się już wśród rzemieślników krakowskich poczucie pracowniczej solidarności międzynarodowej i gdy w roku 1840 w Paryżu strajkują krawcy, krakowscy rzemieślnicy posyłają im zasiłki pieniężne.Dochodzimy teraz do gotyckiego, okrągłego bastionu, zwanego Barbakanem i zatrzymujemy się od strony Akademii Sztuk Plastycznych.Barbakan, zwany też Rondlem, łączył się wąską szyją murów z Bramą Floriańską. Otaczała go fosa, wypełniona wodą. Podobna fosa otaczała również podwójne mury miejskie, rozciągające się na przestrzeni całych dzisiejszych Plant, obejmujących kręgiem stare miasto, a założonych przeszło sto lat temu. Planty te są jedną z charakterystycznych ozdób Krakowa. Najnowsza urbanistyka nakazuje również wprowadzenie zieleni do centrum miasta.Barbakan zbudowany został na samym schyłku XV wieku (w roku 1498—9). Wykazuje on pośredni wpływ arabskiej architektury wojskowej. Dziś jest jedynym w całości zachowanym pomnikiem tego rodzaju budownictwa w Europie. Całe piękno tej budowy może się okazać dopiero wtedy, gdy skończymy prace przy odsłanianiu znajdującego się dziś pod ziemią pierwszego piętra Barbakanu oraz biegnącego pod nim sklepionego chodnika podziemnego. Na dzisiejszym pierwszym piętrze Barbakanu, a właściwie na trzecim znajdują się od wewnątrz szeregi wnęk na przemian ślepych lub opatrzonych strzelniczymi otworami. Krój tych otworów strzelniczych, ściętych na zewnątrz i wewnątrz, wskazuje na to, że przeznaczone one były na lufy armatnie, którymi dzięki owym ścięciom można było swobodnie kierować.Powyżej tych nisz znajduje się galeria podparta kamiennymi konsolami. Galeria ta ma także szereg strzelnic — ale dla broni ręcznej. W chodniku tej galerii rozmieszczono otwory, przez które lano gorącą wodę, wrzącą smołę lub zrzucano kamienie na oblegających nieprzyjaciół. Wznoszące się ponad dachem owej galerii wieżyczki w liczbie siedmiu służyły do obserwacji ruchów nieprzyjaciela. Każda z tych wieżyczek ma odrębny kształt i hełm o niezwykle pięknym, smukłym kroju. Wieżyczki te rozmieszczone są nieregularnie i nadają tej niesymetrycznej budowli niezwykły, malarski urok. Z punktu widzenia wojskowego owych czasów wszystko zostało przewidziane w najdrobniejszym szczególe.Barbakan w r. 1587 bronił miasta przed Austriakami, którzy pod wodzą arcyksięcia Maksymiliana oblegali gród. Wtedy to rzemieślnicy krakowscy i słuchacze Wszechnicy Ja-giellońskiej (uniwersytetu) dali dowody prawdziwego męstwa. W Muzeum Uniwersyteckim są jeszcze do dziś sztandary i bęben zdobyty na Austriakach. W następnych stuleciach, w miarę jak zmieniała się technika wojenna, Barbakan tracił stopniowo na znaczeniu. Dziś jest on pomnikiem historycznym, pamiątką walk obronnych z czasów Rzeczypospolitej szlacheckiej. Wnętrze jego w czerwcu i w lipcu oraz w czasie tzw. Dni Krakowa używane jest ponadto jako teatr pod gołym niebem; mieszczący około tysiąca widzów. Wystawia się tu sztuki o tematyce średniowiecznej (np. Adama Polewki „Igrce w gród walą” i Januszewskiej „Nawojka”).Leżący naprzeciw „Grób nieznanego żołnierza” jest symbolem wielu milionów żołnierzy poległych w I wojnie światowej. Tragedia ich była tym większa, iż ginęli oni jako ślepe narzędzie imperialistów.Po drugiej wojnie światowej zyskał ten grób nową wartość, a mianowicie umieszczono nad nim urnę z ziemią z pobojowiska spod Lenino. Bitwa ta jest jedną z najpiękniejszych kart w dziejach oręża polskiego w czasie ostatniej wojny.Wiosną 1943 roku powstał w ZSRR Związek Patriotów Polskich, a już w sierpniu tego roku istniała gotowa do bojuI Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Pierwszego września tegoż roku dywizja ta otrzymała pierwsze zadanie bojowe w pobliżu osiedla Lenino pod Orszą. Żołnierze tejdywizji, tzw. kościuszkowcy, okryli się pod Lenino nieśmiertelną chwałą.Znajdujące się od strony zachodniej groby żołnierzy radzieckich są symbolem walk świadomych bojowników wolności, niosących wyzwolenie od kapitalizmu. Specjalną wymowę ma fakt pochowania żołnierzy radzieckich obok tych pięknych zabytków, które dzięki nim ocalały. Hitlerowcy zamierzali wysadzić miasto w powietrze. Kraków zawdzięcza swoje ocalenie tylko niespodziewanemu i szybkiemu manewrowi Armii Radzieckiej, która sforsowawszy przyczółek mostowy pod Baranowem wspaniałym zakosem zaatakowała miasto od zachodu, a więc od strony, od której hitlerowcy najmniej się tego spodziewali. Dzięki owemu zręcznemu manewrowi bohaterskiej Armii Radzieckiej Kraków wyszedł z tej potwornej wojny nietknięty.Na rogu biegnącej wzdłuż Plant ul. Basztowej i Placu Matejki widzimy gmach Akademii Sztuk Plastycznych. Jest to najstarsza szkoła malarska i rzeźbiarska Polski, posiadająca dziś wiele innych działów, jak grafikę, scenografię i wszelkie niemal działy sztuki stosowanej.Powstała ona w tym okresie, gdy zaczęły się rozpadać cechy, w których byli zorganizowani między innymi malarze-artyści. W 1745 roku rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kazimierz Pałaszewski, za radą wybitnego malarza krakowskiego, Andrzeja Radwańskiego, przyjął malarzy cechowych pod opiekę uczelni krakowskiej jako „sztuk wyzwolonych mężów”.W drugiej połowie XIX w. funkcję rektorską w Akademii pełnił jeden z największych malarzy polskich, Jan Matejko. (Patrz Dom Matejki.)Wszyscy nasi wybitniejsi malarze (aż do najnowszych czasów) byli w ten czy inny sposób związani z tą zasłużoną dla całej Polski uczelnią.Kościół św. Floriana — Pałac MontelupichZbaczamy teraz od głównej trasy i idziemy wzdłuż gmachu Akademii w głąb placu Matejki. Na środku zieleńca, który mijamy, stał od r. 1910 pomnik Grunwaldzki, wykonanyw granicie finlandzkim przez przedwcześnie zmarłego rzeźbiarza A. Wiwulskiego z fundacji znakomitego muzyka Ignacego Paderewskiego.Pomnik ten, posiadający znaczne zalety artystyczne, zniszczyli hitlerowcy.Dochodzimy do ulicy św. Filipa, nazwanej tak od stojącego tu od XV w. kościoła śś. Filipa i Jakóba, a zburzonego przez Austriaków w r. 1801.Stoimy teraz naprzeciw kościoła Św. F 1 o r i a-n a, który dla nas ma duże znaczenie historyczne. Pierwsza budowla stanęła tu w latach 1185—1216, co dowodzi, że w tym miejscu musiało znajdować się jakieś większe skupienie ludności, nazwane później od tego kościoła Florencją (dziś Kleparz).Z pewnością jeszcze w czasach pogańskich istniała tu osada, gdyż miejsce nadawało się do tego doskonale (teren skalisty pośród otaczających bagien). Tędy też wiodła prastara droga handlowa z Krakowa na północ przez Miechów, Jędrzejów, Sieradz do Kalisza. Inne odcinki tej drogi, biegnącej i na południe.będziemy poznawać przy dalszym zwiedzaniu miasta. Podkreślić tu tylko trzeba, że wzdłuż tej drogi handlowej kształtowało się pierwsze miasto. Była ona jego „osią krystalizacyjną”.Podróżnik arabski stwierdza w r. 966, że do Pragi przybywają z miasta „Karoko (Krakowa) Rusowie i Słowianie z towarami”. Tenże podróżnik stwierdza dalej, że handel stąd docierał do „Rusów i do Konstantynopola”.Omawiany kościół został rozbudowany w stylu gotyckim w XIV w., w okresie wzrastającego dobrobytu miasta. Wtedy to miejscowa sztuka murarska wytwarza rodzime tradycje i czerpie pełnymi garściami motywy z twórczości ludowej. W latach 1755—60 kościół przebudowano całkowicie. Z dawnej budowli zostały tylko fundamenty, fragmenty murów i widoczne na zewnątrz podpory czyli szkarpy.Kościół ma fasadę wieżową. Wnętrze zawiera wiele ciekawych dzieł sztuki. Niektóre z nich pochodzą jeszcze z pierwotnego kościoła. Na specjalną uwagę zasługuje wielofigu-rowa płaskorzeźba, przedstawiająca „Zaśnięcie Marii Panny”, a pochodząca z lat 1430—40. Ilustruje ona nowe w owym czasie prądy w sztuce rzeźbiarskiej, prowadzące do realizmu. (Twarze dawniej owalne lub trójkątne tu nabierają pełniejszych kształtów). Tendencje te wydadzą w końcowym swym rozwoju arcydzieło Wita Stwosza, Ołtarz Mariacki.Dalszy okres rozwoju rzeźby w naszym mieście przedstaołtarz św. Jana Chrzciciela z roku 1518. Łączy się tu go-kie ujęcie postaci w układzie szat i malarskość niesymetrycznych kompozycji z żywym, renesansowym już ujęciem twj rzy ludzkich, pełnych charakteru i wyrazu. Na tym przykładzie widzimy jasno, że w tutejszej sztuce ludowej, a przynajmniej związanej bezpośrednio z ludem, nie ma wyraźnych granic między jednym stylem a drugim. Nasi rzemieślnicy-/ści wprowadzili w XIV i na początku XV w. dużo ele-itów artystycznych, które spotykamy w dziełach tego roju aż do schyłku XVIII w. Obraz w głównym ołtarzu, przedstawiający św. Floriana, malował polski artysta, nadworny malarz Jana III Sobieskie-piszący się z łacińska Aleksander Jan Tricius. Na tle wi-Kleparz z drewnianymi domkami podcieniowymi. Zarówno ozdobne siedzenia boczne, tzw stalle, jak ławki, ambona i balustrady świadczą o dobrych tradycjach krakowskiej ciesiołki i rzeźby drzewnej.Idziemy teraz ul. Warszawską i docieramy do ulicy Szlak, gdzie tuż za rogiem, pod nr 67, znajduje się dawny dwór Montelupich. Bezpośrednio do tego dworu przylega teatr na wolnym powietrzu, stojący na tle pięknego ogrodu, posiadającego jeszcze urządzenia wodociągowe z XVI w.Sam pałac Montelupich pochodzi częściowo również z XVI stulecia. Rodzina ta, jak świadczy nazwisko, była pochodzenia włoskiego. Jeden z Montelupich zorganizował w r. 1583 pierwszą stałą pocztę w Polsce.Gdy stolicę przeniesiono do Warszawy, a Krakóv został nadal nekropolem (miejsce chowania zmarłych) królów polskich, wtedy ciała królów, przewożone przez ową pocztę z nowej stolicy do Krakowa, składane były najpierw w istniejącej do dziś sieni pałacu Montelupich. Ciała te przenoszo później do wspomnianego kościoła św. Floriana, a stąd uroczyście na Wawel.
