Międzyrzecze Bugu środkowego i Wieprza, na którym leży województwo chełmskie, ma bogatą przeszłość hi­storyczną. Jest to przy tym obszar o dużych perspekty­wach rozwojowych, przede wszystkim z uwagi na liczące się zasoby węgla kamiennego. Występuje tu znaczna róż­norodność typów krajobrazu, poczynając od wyżyn po­przez teren pagórkowaty, sfalowany, nizinny i wreszcie bagienny. Rozmaitość form fizjograficznych zgrupowa­nych na niedużym obszarze sprawia, że należy on do re­gionów atrakcyjnych turystycznie.Warto wiedzieć, że w województwie istnieje wiele miejsc, gdzie można obcować z dziką, pierwotną przy­rodą, podziwiać jej niepowtarzalne piękno i urok. Chełmskie nie zostało dotychczas odkryte przez masowe­go turystę, a jego walory krajoznawcze i wypoczynkowe nie są dostatecznie spopularyzowane i w pełni docenia­ne. Region chełmski czeka na turystów, zaprasza na wędrówki piesze i rajdy samochodowe, na „wczasy pod gruszą” i nad jeziora.Oddane do rąk Czytelników opracowanie jest pierw­szym przewodnikiem turystycznym obejmującym w ca­łości teren nowego, utworzonego w 1975 roku wojewódz­twa chełmskiego. Autor i Wydawnictwo wyrażają na­dzieję, że pomoże on Czytelnikom lepiej poznać prze­szłość i dzień dzisiejszy regionu chełmskiego, że zachęci do jego zwiedzania.Województwo chełmskie leży w makroregionie środko-wo-wschodnim między 50°56′ a 51°40′ szerokości geo­graficznej północnej oraz między 22°48′ a 23°48′ długości geograficznej wschodniej. Od północy styka się z woje­wództwem bialskopodlaskim, od wschodu wzdłuż środko­wego Bugu graniczy ze Związkiem Radzieckim, od połud­nia z województwem zamojskim, a od zachodu z lubel­skim.Pod względem obszaru jest jednym z najmniejszych województw w kraju i zajmuje powierzchnią 3866 km* (1,2% pow. Polski). Z południa na północ rozciąga się ono na długości 87 km, a z zachodu na wschód 67 km. Należy do województw najmniej zurbanizowanych. W podziale administracyjnym wyodrębniono 29 jednostek podstawowych, w tym 4 miasta i 25 gmin.Teren województwa nie stanowi wydzielonego regionu geograficznego. Leży na styku Krainy Wielkich Dolin, reprezentowanej tu przez Polesie Lubelskie, oraz Pasa Wyżyn, w skład którego wchodzi m.in. Wyżyna Lubel­ska. Na Polesiu Lubelskim w części należącej do woje>-wództwa rozróżnia się następujące subregiony: Obniżenie Dubienki, Obniżenie Dorohuckie, Pojezierze Łęczyńsko–Włodawskie i Garb Włodawski. Spośród subregionów Wyżyny Lubelskiej w skład województwa wchodzą: Pa­góry Chełmskie, północna część Działów Grabowieckich i północno-wschodnia część Wyniosłości Giełczewskiej. ‚Jak widzimy, na stosunkowo małym obszarze skupio­nych jest aż siedem subregionów geograficznych, znacz­nie zróżnicowanych. Stanowi to o walorach krajobrazo­wych województwa. W centralnej jego części leżą Pagóry Chełmskie, od północnego zachodu Obniżenie Dorohuckie, a od wschodu Obniżenie Dubienki. W części północnej przez całą szerokość województwa ciągnie się Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie, którego zachodni skrawek prze­chodzi na tereny województw lubelskiego i bialskopodla­skiego. Na północnych krańcach województwa znajduje się Garb Włodawski, na południowych zaś Działy Gra-bowieckie. Od południowego zachodu granice woje­wództwa bejmują wschodni kraniec Wyniosłości Gieł­czewskiej. Niektórzy z geografów wyróżniają dodatkowo na terenie Pagórów Chełmskich subregion zwany Łukiem Uhruskim, który wysuwa sią wąskim pasem w kierunku północnego wschodu, ku dolinie Bugu.Większą część województwa zajmują niziny. Najniższy punkt znajduje się w dolinie Bugu, niedaleko wsi Staw­ki (gm. Włodawa) na wysokości 140 m n.p.m., a najwyż­szy w okolicy wsi Majdan Nowy (gm. Wojsławice) — 307 m n.p.m.Pagóry Chełmskie charakteryzuje rzeźba terenu, która łączy elementy krajobrazu nizinnego z cechami właści­wymi dla wyżyn. Pod względem morfologicznym Pagóry dzielą się na dwie wyraźnie różniące się od siebie czę­ści — północną i południową. Część północna, zwana Lukiem Uhruskim, ciągnie się równoleżnikowo w postaci masywnego wału długości 20 km i szerokości ok. 9 km, który w okolicach wsi Ludwinów oddziela się od trzonu Pagórów i sięga Uhruska, gdzie jego najwyższy punkt wynosi 235 m n.p.m. Od północy część ta styka się z Po­jezierzem Łęczyńsko-Włodawskim na linii biegnącej w rejonie miejscowości: Ludwinów—Tarnów—Bukowski Las^Macoszyn Mały— Kosyń—Stulno. Od południa Łuk Uhruski sąsiaduje -z Obniżeniem Dubienki wzdłuż linii biegnącej przez miejscowości: Siedliszcze Włodawskie— Ruda—Sawin.Część południowa Pagórów Chełmskich, znacznie większa, obejmuje obszar o szerokości około 30 km (kie­runek południkowy) i długości około 40 km (kierunek równoleżnikowy). Od północy i zachodu graniczy z Obni­żeniem Dorohuckim wzdłuż linii: Ludwinów—Mogielni­ca—Marynin—Kanie—Borówka. Na małym odcinku, mię­dzy wsiami Borowica i Kasjan, Pagóry poprzez dolinę Wieprza stykają się z Wyniosłością Giełczewską. Na po­łudniu przylegają do nich Działy Grabowieckie wzdłuż linii przebiegającej przez miejscowości: Kasjan—Siennica Różana—Leśniowice—Putnowice—Buśno. Od wschodu Pa­góry graniczą wzdłuż linii: Buśno—Białopole—Żmudź— Kamień—Serebryszcze—Czułczyce—Sawin z Obniżeniem Dubienki.Znamienną cechą rzeźby Pagórów Chełmskich jest występowanie licznych wzgórz kredowych typu wyspo­wego, poprzedzielanych podmokłymi dolinami. Przeważ­nie mają one kształt kopulasty lub stołowy. Ich wiel­kość jest różna: od kilku do 300 ha powierzchni szczyto­wej (Pagór Janowski), a wysokość od 195 do 289 m n.p.m. (Góra Ariańska). Niektóre z nich mają na szczytach po­krywy w postaci ostańcowych czap trzeciorzędowych zbudowanych z ławic piaskowcowych. Taką budowę ma między innymi kompleks wzgórz zwanych lokalnie Góra­mi Janowskimi (niegdyś Góry Sokole). Leży on w pobliżu Chełma, po jego zachodniej stronie. Wzniesienia Pagórów Chełmskich w przeważającej części pokryte są na szczy­tach niedużymi lasami, co dodaje im osobliwej malowni-czości i uroku.Obniżenie Dorohuckie wbija się klinem skierowanym na południe pomiędzy Pagóry Chełmskie (od wschodu) a Wyniosłość Giełczewską (od zachodu), sięgając wzdłuż doliny Wieprza po wieś Borowicę. Z Pojezierzem Łęczyń­sko-Włodawskim łączy się ono na linii przebiegającej w pobliżu miejscowości: Ludwinów—Stręczyn—Cyców. Ob­niżenie jest obszarem w znacznej części bagnistym, tor­fowiskowym. Przez jego środek przebiega południkowo Kanał Wieprz-Krzna, krzyżujący się niemal prostopadle z rzeczką Mogilanką, prawym dopływem Wieprza. Sub-‚region ten stanowi przejście pomiędzy Krainą Wielkich Dolin a Pasem Wyżyn.Obniżenie Dubienki wchodzi południkowo pasem sze­rokości około 15 do 20 km pomiędzy doliną Bugu (od wschodu) a Pagóry Chełmskie (od zachodu). Na północy opiera się o Łuk Uhruski, na południu zaś styka się z subregionem o nazwie Grzęda Hoiodelska (województwo zamojskie). Występują tu dość duże obszary nizinne, często bagienne, na których nierzadkie są wzniesienia kredowe i pagórki wydmowe. Tereny te, szczególnie w partii południowej, porastają lasy mieszane. W rejonie Dubienki liczne są wzniesienia w formie wydm poprzecz­nych, porośnięte lasem sosnowym pozbawionym poszycia. Występują one na powierzchniach nadzalewowych i cha­rakteryzują się wydłużonym kształtem o jednym zboczu stromym, a drugim łagodnie spadającym. W obniżeniach między wydmami roślinność jest bujniejsza, stąd mo-zaikowość krajobrazu tych okolic.Garb Włodawski stanowi wyraźne wzniesienie tere­nu zbudowane z utworów polodowcowych. Od południa styka się z Pojezierzem Łęczyńsko-Włodawskim, na pół­nocy i częściowo na zachodzie dochodzi do granicy z wo­jewództwem bialskopodlaskim, a na wschodzie wspiera się o Bug. Na jego płaskiej powierzchni z rzadka rozsia­ne są małe wzgórza (160—210 m n.p.m.) i wydmy, doliny rzeczne są szerokie. Ten nieduży subregion leży prawie w całości w obrębie województwa chełmskiego. Jest dość obficie zalesiony borami sosnowymi, poprzecinany­mi partiami pól uprawnych i łąk.Wyniosłość Giełczewska wchodzi na teren wojewódz­twa chełmskiego tylko swym wschodnim krańcem na odcinku doliny Wieprza w okolicy Krasnegostawu: od kolonii Dobryniów (na północy) po wieś Latyczew (na południu), obejmując częściowo gminy Łopiennik i Kra­snystaw. Styka się tu z obszarem Obniżenia Dorohuckie-go i z Pagórami Chełmskimi, a także z zachodnim krań­cem Działów Grabowieckich. Wyniosłość Giełczewska jest centralną i najbardziej zwartą częścią Wyżyny Lubel­skiej. Charakterystyczne są tu nieduże wzniesienia les­sowe o łagodnych stokach, których powierzchnia jest gę­sto poprzecinana głębokimi wąwozami o stromych nieraz brzegach. Stanowi to element urozmaicający znacznie krajobraz. Obszar ten przecina wpadająca do Wieprza w rejonie Krasnegostawu Żółkiewka i mniejsza od niej rzeczka — Łopa. Płyną one głęboko wciętymi, wąskimi dolinami; na brzegach ich rozlokowane zostały liczne, długie wsie typu rzędówek. Jest to element charakte­rystyczny krajobrazu tych okolic. Takie rozmieszczenie wsi podyktowane było warunkami hydrograficznymi. Przepuszczalne grube warstwy lessu osadzonego na pod­łożu wapiennym spowodowały niskie położenie poziomu wód gruntowych. Stąd też duży problem stanowi budowa studzien, które z konieczności muszą być bardzo głębo­kie.Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie zajmuje obszar roz­ciągający się przez całą szerokość północnej części wo­jewództwa, wychodząc poza jego zachodnią granicę na teren województw lubelskiego i bialskopodlaskiego. Od północy Pojezierze przylega do Garbu Włodawskiego i do Równiny Parczewskiej (poza woj. chełmskim), od połud­nia natomiast do Obniżenia Dorohuckiego i Łuku Uhru-skiego. Jego wschodnią granicę stanowi dolina Bugu, na zachodzie sąsiaduje z Równiną Łuszczewską i Małym Mazowszem (opaz woj. chełmskim).Działy Grabowieckie są najwyższym subregionem tej części Wyżyny Lubelskiej, która leży na terenie woje­wództwa chełmskiego (do 307 m n.p.m.). Od północy graniczą z Pagórami Chełmskimi, a od zachodu poprzez dolinę Wieprza z Wyniosłością Giełczewską. W większej części położone są na obszarze województwa zamojskie­go, w województwie chełmskim znajduje się tylko ich północny kraniec.Obszar województwa chełmskiego ma dość prostą bu­dowę geologiczną. Na głębokości około 1000 m w części na północ od Chełma i do 5000 m na południe zalega prekambryjska płyta krystaliczna. Południkowo wzdłuż obszaru województwa osiadły na tej płycie warstwy utworów paleozoicznych, wśród których występują złoża węgla kamiennego. Miąższość utworów karbońskich sięga od kilkudziesięciu do ponad 1000 m. Pokrywają je mor­skie utwory ery mezozoicznej okresu kredowego. Masy skał kredowych utworzonych w tym czasie osiągają gru­bość kilkuset metrów. W rejonie Chełma pokłady kredy mają miąższość ponad 800 m. Skały kredowe w wielu miejscach (szczególnie w obrębie Pagórów Chełmskich) występują prawie na powierzchni ziemi, przeważnie jed­nak są pokryte utworami trzecio- i czwartorzędowymi. W okresie ery kenozoicznej w trzeciorzędzie osadziły się w środkowej części województwa piaskowce krzemionko­we i piaski kwarcowe. Osady czwartorzędowe są pocho­dzenia lodowcowego. Ich grubość waha się od kilku do kilkudziesięciu metrów. Odznaczają się one dużą różno­rodnością. Są to: gliny morenowe, piaski, żwiry, mułki i lessy. Pierwsze zlodowacenie w czwartorzędzie pokry­wało cały obszar obecnego województwa, drugie nato­miast dotarło swym południowym skrajem do okolic Chełma. W tym też czasie zostały nawiane występujące w południowej części województwa lessy (Działy Grabo-wieckie i Wyniosłość Giełczewska). Osady okresu lodow­cowego dominują w północnej części województwa (Po­jezierze i Garb Włodawski).Najbardziej urozmaiconą rzeźbę ma zachodnia, a prze­de wszystkim południowa część województwa. Pokrywa lessowa osiągająca miąższość do 20 m jest poprzecinana głębokimi, wąskimi wąwozami, które średnio mają dłu­gość około 2 km oraz wysokość ścian około 6 m. Na dnie wąwozów widoczne jest nieraz wypłukane podłoże kredowe lub marglowe.Subregiony Polesia Lubelskiego charakteryzuje płaska, równinna powierzchnia z rzadka urozmaicona wzniesie­niami w postaci guzów kredowych, o wysokości względ­nej od kilku do kilkudziesięciu metrów. Występują dość liczne, często zanikające jeziorka oraz małe zagłębienia w postaci lejów pochodzenia krasowego wypełnionych okresowo wodą.

Comments

comments