CHEŁM
Miasto wojewódzkie, około 50 tys. mieszkańców, położone na wschodnim skraju Pagórów Chełmskich. Przez miasto przebiega trasa samochodowa T-12 (Radom—Lublin—Chełm—Kowel). Jest węzłem kolejowym na linii Warszawa—Dorohusk—Kowel oraz na linii Chełm—Włodawa. Odległość od Warszawy — 250 km. Przez miasto przepływa rzeka Uherka, lewy dopływ Bugu.Chełm jest jednym ze starszych miast w Polsce. Według Jana Długosza gród chełmski istniał już w XI wieku, a wykopaliska każą cofnąć jego dzieje jeszcze bardziej w przeszłość. Dziś nie budzi już wątpliwości, że był on jednym z Grodów Czerwieńskich i że ongiś stanowił posiadłość plemienia Lędzian. W 981 roku Grody Czerwieńskie zostały podbite przez księcia kijowskiego Włodzimierza I, lecz Bolesław Chrobry odzyskał je w 1018 roku. Wkrótce jednak książęta kijowscy znowu zajęli te ziemie. Około 1240 roku książę halicko-włodzi-mierski Daniel Romanowicz, chcąc uniknąć prześladowań ze strony Tatarów, którzy wówczas kontrolowali całą Ruś, przeniósł swą stolicę do Chełma. Na miejscu dawnego grodu Lędzian, usytuowanego na wysokim nasypie, wzniósł warowny zamek. U jego podnóża szybko rozrosła się osada. Tu też przeniósł z Uhruska biskupstwo obrządku wschodniego i zbudował świątynię na Górce. Chełm był często niszczony przez pożary i najazdy. W późniejszym okresie został on stolicą księstwa dzielnicowego chełmsko-bełskiego (inaczej zwanego ziemią czerwieńską). W latach 1340-1366 znalazł się pod panowaniem książąt litewskich. Usiłowania Kazimierza Wielkiego zmierzające do odzyskania tej dzielnicy nie powiodły się. W latach 1366-1376 stanowił lenno polskie, a następnie do 1387 roku był pod panowaniem węgierskim. W roku 1387 królowa Jadwiga odzyskała te ziemie wraz z Chełmem, przyłączając je już na stałe do Polski.W 1392 roku Władysław Jagiełło nadał Chełmowi prawa miejskie. Mieściła się tu siedziba kasztelanii i starostwa grodowego. Od roku 1359 był stolicą diecezji rzymskokatolickiej. Od końca XVI wieku (po unii brzeskiej) miasto stanowiło siedzibę biskupstwa unickiego. W okresie walk narodowowyzwoleńczych społeczeństwo regionu chełmskiego czynnie uczestniczyło w walkach z zaborcami, a Chełm w czasie insurekcji kościuszkowskiej i powstania styczniowego był ważnym ośrodkiem powstańczym. „Herbem miasta jest srebrny niedźwiedź kroczący w prawo, pod trzema zielonymi dębami, w polu zielonym.W roku 1877 uruchomiono Unię kolejową, co w zasadniczy sposób wpłynęło na rozwój miasta. Kolejny okres rozkwitu miał miejsce w latach 1928-1939 dzięki budowie osiedla dyrekcji kolejowej. Od 1915 roku działało tu gimnazjum polskie. Pewne ożywienie ruchu kulturalnego spowodowało założenie w 1933 roku pisma poetyckiego „Kamena”, wokół którego poczęła skupiać się postępowa inteligencja regionu. Wydawany był także miejscowy dziennik o charakterze informacyjnym.Bolesne ciosy zadała miastu ostatnia wojna i okupacja hitlerowska. W styczniu 1940 roku Niemcy wymordowali pacjentów szpitala dla psychicznie chorych. W mieście utworzono dwa obozy jenieckie, w których zginęło ponad 100 tys. żołnierzy radzieckich, jugosłowiańskich, francuskich i włoskich. Więzienia były przepełnione, przeprowadzano aresztowania i masowe egzekucje.W mieście bardzo szybko powstał ruch oporu. Tuż po klęsce wrześniowej zawiązał się Związek Obrońców Ojczyzny, który w roku 1940 połączył się z ZWZ. W 1942 roku powstało ogniwo Robotniczo-Chłopskiej Organizacji Bojowej. W Chełmie mieściła się Komenda Obwodu AK i Dowództwo Obwodu BCh. Tu organizował się lewicowy ruch oporu. Dnia 4 maja 1943 roku w Chełmie powstał Komitet Powiatowy PPR.22 lipca 1944 roku do miasta wkroczyły jednostki 69 Armii, 2 Armii Pancernej i 7 Korpus Kawalerii wojsk radzieckich. Za nimi przybyły oddziały I Armii Wojska Polskiego. Przez 10 dni w Chełmie miał swą siedzibę Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego — rząd Polski Ludowej. Przez pierwsze dni wolności Chełm stał się stolicą kraju. W dniu 22 lipca 1944 roku został ogłoszony w Chełmie wiekopomny Manifest do Narodu Polskiego, program budowy nowej Polski, państwa robotników i chłopów. Tu sformowana została Szkoła Oficerów Artylerii i Oficerska Szkoła Wojsk Pancernych.Po wyzwoleniu w regionie chełmskim, podobnie jak na całej Lubelszczyźnie, nasilenie aktów dywersji, mordów politycznych i zbrojnych napadów ze strony reakcyjnych ugrupowań polskich i ukraińskich było szczególnie duże. Zginęło wówczas wielu funkcjonariuszy służby bezpieczeństwa i działaczy politycznych. W dniu 13 października 1944 roku dokonano zamachu na zastępcę komendanta powiatowego MO w Chełmie Aleksandra Demczuka. 6 czerwca 1945 roku z rąk zgrupowania NSZ pod dowództwem „Szarego” zginęły 194 osoby we wsi Wierzchowiny. W dniu 16 czerwca 1946 roku został zamordowany starosta chełmski Stefan Flis. 20 maja 1951 roku z rąk „Żelaznego” zginął w pobliżu wsi Wytyczno Ludwik Czugała, przewodniczący Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie.W Polsce Ludowej, po trudnych latach powojennej odbudowy, Chełm jest liczącym się w kraju ośrodkiem przemysłowym (kombinat cementowy, zakłady obuwia, zakłady przemysłu rolno-spożywczego i lekkiego), a tak? że centrum życia gospodarczego i kulturalnego regionu.Na terenie miasta znajduje się wiele pomników wzniesionych ku czci tych, którzy zginęli w czasie II wojny światowej:przy ul. Okszowskiej, gdzie od roku 1941 istniał obóz jeniecki i gdzie straciło życie około 100 tysięcy żołnierzy radzieckich, jugosłowiańskich, włoskich ustawiony został granitowy nagrobek z tablicą informacyjną;w podmiejskim lesie zwanym Borkiem kamienne pylony znaczą miejsce cmentarza jeńców różnych narodowości zamordowanych przez hitlerowców oraz tablica upamiętniająca miejsce straceń;• w Kumowej Dolinie pod Chełmem (przy szosie rejo-wieckiej) w miejscu straceń wystawiony został granitowy pomnik;przy ul. Lwowskiej w ścianie muru, pod którym hitlerowcy zamordowali kilkudziesięciu Polaków, wmurowana jest pamiątkowa tablica;na tyłach szpitala przy ul. Wygon w miejscu pogrzebania pacjentów szpitala psychiatrycznego zamordowanych przez Niemców wznosi się kopiec z pamiątkowym nagrobkiem;mauzoleum w dzwonnicy na Górce kryje prochy ofiar terroru hitlerowskiego, czarne kamienne tablice upamiętniają miejsca straceń i nazwiska ofiar;przy ul. Odrodzonego Wojska Polskiego na stokach wzniesienia usytuowany jest cmentarz wojenny z lat 1939-1944;na terenie parku szkolnego I Liceum Ogólnokształcącego im. S. Czarnieckiego położono ku czci nauczycieli i uczniów pomordowanych w czasie okupacji pamiątkowy kamień;w budynku Technikum Mechanicznego przy ul. ZWM(w holu) jest wmurowana tablica upamiętniająca absolwentów i nauczycieli szkoły, którzy zginęli w czasie okupacji;• mosiężna tablica na budynku stacji kolejowej poświęcona jest pamięci kolejarzy chełmskich, którzy zginęli w latach 1939-1944.ZABYTKI: Wczesnośredniowieczne lędziańskie grodzisko, zwane Wysoką Górką, miejsce zamku Daniela, a następnie Kazimierza Wielkiego, pochodzi z okresu Grodów Czerwieńskich. Zachował się wysoki nasyp ziemny oraz skryte pod murawą fundamenty i fragmenty kamienno-drewnianych konstrukcji, a także kamienna studnia z XIII wieku.Kościół popijarski w Chełmie, zaliczony do zabytków tzw. grupy zerowej, wzniesiony został w latach 1753-1763 z fundacji Andrzeja Wolskiego i Wacława Rzewuskiego według projektu znanego architekta Pawła Fontany, późnobarokowy, typu centralno-podłużnego. Elementem charakterystycznym dla tej grupy budowli są przede wszystkim nawy w kształcie zbliżonym do elipsy, z otaczającym je wieńcem kaplic. Są one połączone ze sobą przezroczami arkadowymi, tworząc pozorne nawy boczne. Występuje tu typowe dla baroku bogactwo detali architektonicznych: gzymsów, pilastrów, arkad, belko-wań, przezroczy i kapiteli. Wrażenie potęguje wspaniała polichromia pędzla Józefa Mayera. Bogate wyposażenie wnętrza — obrazy i rzeźby z XVIII wieku, ołtarze, stalle, konfesjonały — utrzymane jest w stylu późnego baroku. Uwagę zwracają monumentalne, złocone rzeźby wykonane w latach 1774-1781 przez znanego lwowskiego snycerza Michała Filewicza. Z zewnątrz sylwetę kościoła wzbogacają duże, skośnie do fasady ustawione wieże zwieńczone hełmami i wyniosły dach nad nawą wraz z sygnaturką. Bryła kościoła odzwierciedla na zewnątrz tę znakomicie ukształtowaną przestrzeń architektoniczną. Dodatkowy akcent plastyczny uzyskano dzięki umieszczeniu na wysokich słupach, wznoszących się przed frontem budynku, kamiennych rzeźb z XVIII wieku. Z kościołem łączy się dawne kolegium pijarów. Budynek pochodzi sprzed 1714 roku, obecnie jest siedzibą Muzeum Okręgowego.Zespół katedralny położony na Górce składa się z dawnej katedry unickiej, pałacu biskupiego, klasztoru Bazylianów, bramy klasztornej (niegdyś zamkowej), a także późniejszych obiektów. Najważniejszą budowlą w tym zespole jest katedra pounicka (obecnie kościół parafialny) usytuowana najprawdopodobniej na miejscu dawnej XIII-wiecznej świątyni, być może przy częściowym wykorzystaniu jej fundamentów. Została wzniesiona w latach 1735-1756 według projektu Pawła Fontany z fundacji biskupa Felicjana Włodkowica. W 1875 roku dobudowano neoklasycystyczny portyk kolumnowy. Katedra jest trójnawowa, bazylikowa z transeptem, z kopułą zwieńczoną latarnią i dwoma kwadratowymi wieżami o bogato profilowanych hełmach. Pod transeptem i prezbiterium są krypty grobowe chełmskich biskupów unickich. W środku znajdują się stiukowe kolumny zwieńczone zdwojonymi pilastrami z głowicami jońskimi i korynckimi. We wnętrzu katedry, pozbawionym dawnego wystroju snycerskiego, niewiele pozostało z dawnej świetności. Najwartościowszym i najstarszym ruchomym zabytkiem katedry jest srebrne antepedium w ołtarzu głównym, późnobarokowe, z lat 1720-1750, przedstawiające defiladę wojsk polskich po bitwie pod Beresteczkiem w 1651 roku. W prezbiterium znajdują się dwa obrazy pędzla Franciszka Smuglewicza. Obok katedry wznosi się wolno stojąca dzwonnica z 1878 roku, dostosowana do niej stylowo.Klasztor Bazylianów wzniesiony w latach 1640-1649 jest obecnie pozbawiony cech stylowych. Zachowały się jednak sklepienia kolebkowe z lunetami, trzykondygnacyjne piwnice oraz duża sala — dawny refektarz.Były pałac biskupi powstał w latach 1711-1730, później został rozbudowany. Jest budowlą piętrową, oskar-powaną. Do naszych czasów dochowała się w części XVIII-wieczna stolarka. Budynek gospodarczy z XVII–XVIII wieku łączący pałac biskupi z bramą zamkową, zwaną Bramą Uściłuską, posiada piękne arkadowe podcienia wychodzące na dziedziniec katedralny.Brama Uściłuska utrzymana w stylu barokowym, dwukondygnacyjna, to dawna brama zamkowa wzniesiona w 1616 roku, a gruntownie przebudowana w XVIII wieku. Jej elewacje są zdobione pilastrami, gzymsami i opaskami, zaś wyniosłe szczyty wolutami i sterczyna-mi. Obok stoi kapliczka z przełomu XVIII wieku.Dawna cerkiew greckokatolicka pod wezwaniem św. Mikołaja została wzniesiona w I połowie XVIII wieku. Przylegający do niej budynek dawnego seminarium duchownego zbudowano po 1779 roku. Całość została przekształcona kilkoma przebudowami. Obecnie mieści się tu Liceum Wychowawczyń Przedszkoli.Prawosławna cerkiew parafialna przy pl. Kościuszki powstała w 1849 roku i ma wygląd charakterystyczny dla budownictwa cerkiewnego tej epoki. Klasycystyczna, z pięcioma kopułami. Wewnątrz znajduje się bogaty ikonostas i liczne obrazy z XVII i XVIII wieku. Stojące obok dzwonnica i plebania pochodzą również z połowy XIX wieku.Na cmentarzu przy ul. Lwowskiej stoi kaplica grobowa Bielskich z XIX wieku, murowana, klasycystyczna. Wewnątrz są kamienne XIX-wieczne nagrobki.Z dawnej zabudowy miasta zachowały się domy z XVII i XIX wieku przy ul. Lubelskiej. Trzykondygnacyjne podziemia chełmskie pochodzą z czasów średniowiecznych. Są to wyrobiska pozostałe po eksploatacji kredy. Podziemia są częściowo udostępnione do zwiedzania.Najmłodszym zabytkiem województwa jest założenie urbanistyczne osiedla dyrekcji kolejowej, nazywane też Nowym Miastem. Osiedle wzniesiono na gruntach dawnego folwarku Starostwo-Obłonie, zajmuje ono 50 ha powierzchni. Budowę osiedla rozpoczęto w 1928 roku i prowadzono ją z przerwami do roku 1939. Zasadniczym akcentem architektonicznym dzielnicy jest gmach, w którym według planów miały się mieścić biura dyrekcji kolejowej. W dniach od 22 do 31 lipca 1944 roku budynek ten był siedzibą pierwszego ludowego rządu — Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Obecnie mieści się tu Urząd Wojewódzki w Chełmie. Jest to monumentalny pięciokondygnacyjny obiekt o czterech skrzydłach z łącznikiem, utrzymany w harmonijnych proporcjach. Od tego centralnie położonego budynku rozchodzą się wachlarzowo ulice, zabudowane w części dwukondygnacyjnymi budynkami typu willowego, a w części zwartymi pierzejami budynków mieszkalnych o takim samym gabarycie. Wszystkie budynki utrzymano w jednolitym charakterze, właściwym dla atmosfery polskich miasteczek. Cała dzielnica zaprojektowana została jako zespół urbanistyczny miasta-ogrodu, z dużymi przestrzeniami zielonymi i rekreacyjnymi. Stanowi przykład dużego osiągnięcia polskiej myśli technicznej. Jest poza Gdynią jedynym przykładem kompleksowego rozwiązania projektowego dzielnicy miejskiej z okresu II Rzeczypospolitej.W okresie międzywojennym tereny obecnego województwa chełmskiego były słabo rozwinięte gospodarczo. Poza drobnymi zakładami przemysłu spożywczego, jak młyny czy gorzelnie, były tylko dwie nieco większe fabryki — cementownia i cukrownia w Rejowcu. Rabunkowa gospodarka okupanta i zniszczenia w czasie drugiej wojny światowej jeszcze bardziej pogłębiły ten stan rzeczy. Dopiero lata Polski Ludowej przyniosły poważny rozwój ekonomiczny tych ziem.Poczynając od lat pięćdziesiątych rozpoczęto stopniowe uprzemysłowi anie regionu. Unowocześniono i rozbudowano w województwie stare zakłady przemysłu spożywczego (browar, zakład przetwórstwa owocowo-warzywnego, cukrownia, młyny). Jednocześnie przystąpiono też do budowy nowych obiektów przemysłowych. Powstała fermentownia tytoniu w Krasnymstawie, cementownia w Rejowcu. Następne dziesięciolecie przyniosło dalszy rozwój przemysłu. W oparciu o miejscowe surowce (margiel i kreda) powstał chełmski kombinat cementowy, który obecnie daje ok. 20% produkcji krajowej wysokosprawnego cementu (ok. 4 min ton rocznie). Zbudowano wytwórnię sylikatów w Kaniem i cegielnię w Buśnie.Lata siedemdziesiąte to okres burzliwego rozwoju przemysłu w tym regionie. Chełm otrzymał drugą ważną inwestycję w postaci fabryki obuwia (1974 r.). Produkuje ona około 5 min par obuwia rocznie, zatrudnia 4500 osób (80% kobiet). Jednocześnie we Włodawie powstała duża garbarnia skór miękkich kooperująca z chełmską wytwórnią. Wybudowano również szereg mniejszych zakładów, jak proszkownia mleka w Krasnymstawie, zakład mleczarski w Chełmie, wytwórnia konserw w Chełmie, zakłady konfekcyjne w Chełmie i Krasnymstawie. Rozbudowie poddano huty szkła w Rudzie Hucie i Chełmie. W 1969 roku powstała duża wytwórnia wyrobów sanitarnych w Krasnymstawie, która daje 48% krajowej produkcji armatury. Wreszcie w 1976 roku została oddana do użytku największa w kraju cukrownia „Krasnystaw”. W trakcie budowy są dwie kopalnie węgla kamiennego w rejonie Stefanowa i Cycowa.Dzięki zwiększeniu inwestycji i wzrostowi wydajności pracy, w ciągu ostatnich dziesięciu lat nastąpił niemal trzykrotny wzrost produkcji przemysłowej województwa. Jest to wymowny wskaźnik rozwoju regionu chełmskiego.Perspektywiczne plany rozwoju gospodarczego przewidują dalszy wzrost przemysłu, który w 75% będzie zgrupowany w Chełmie. Przy tym dominować ma nadal przemysł lekki i mineralny. Duże zasoby węgla kamiennego zalegaj ce w regionie chełmskim już w niedługim czasie będą eksploatowane. Na terenie województwa ma powstać 6 kopalń zlokalizowanych w obrębie gmin Cyców i Wierzbica.BOROWICA-Nieduża wieś ulokowana na prawym brzegu Wieprza u ujścia Rejki. Odległa 10′ km (w linii prostej) od Krasnegostawu. W tym rejonie zbiegają się granice trzech subregionów: Pagórów Chełmskich, Obniżenia Dorohuc-kiego i Wyniosłcści Giełczewskiej. Tu bierze swój początek Kanał Wieprz—Krzna. Rzeka Wieprz stwarza możliwość kąpieli, plażowania i kajakowania, a okoliczne lasy zachęcają do wędrówek.Ogromnie cennym zabytkiem drewnianego budownictwa klasycystycznego jest modrzewiowy kościół. Wzniesiony został w latach 1797-1799. Jest oparty na założeniu centralnym, w swym rzucie poziomym łączy formę ośmioboku w ujęciu zewnętrznym z planem wewnętrznym w postaci krzyża greckiego. W architekturze drewnianej tego okresu nie spotyka się nigdzie indziej analogicznych rozwiązań. Zastosowanie konstrukcji wyłącznie węgłowej stanowi przejaw rodzimych cech budownictwa drewnianego. Wnętrze utrzymane w duchu epoki urzeka swą.prostotą i umiarem. Kościół w Borowicy reprezentuje formy stylu klasycystycznego, właściwe dla budownictwa murowanego, a zastosowane w konstrukcji drewnianej tego obiektu. Jest to jedyny w kraju zachowany zabytek klasycystycznej architektury drewnianej, czysty stylowo, przez co staje się niepowtarzalnym dokumentem epoki.Urząd Gminy w Łopienniku (odl. 6 km). We wsi sklep spożywczo-przemysłowy. Połączenia PKS z Krasnymsta-wem.BRUS STARY-Wieś położona na północnym obrzeżu Pojezierza Łę-czyńsko-Włodawskiego, w odległości 3 km od szosy Lublin—Włodawa. Na południowy zachód od wsi ciągną się rozległe, podmokłe łąki z dużym zespołem stawów rybnych. Od północy rozpościera się kompleks gradowych lasów mieszanych ze starym drzewostanem sosnowym, świerkowym i dębowym, porastającym wzniesienia Garbu Włodawskiego. Lasy te są szczególnie zasobne w grzyby, jagody i zwierzynę łowną.ZABYTKI: Dawna cerkiew unicka z 1805 roku, obecnie kościół, murowana, klasycystyczna. Dzwonnica XIX–wieczna, murowana, na rzucie trójkąta. Park podworski z XVIII wieku z grabowymi szpalerami, aleją kasztanową i zachowanym częściowo starodrzewem. W parku stoi murowana, klasycystyczna kapliczka z kamienną rzeźbą. Spichlerz, murowany, klasycystyczny, zbudowany został w XIX wieku. Karczma z początków XIX wieku przerobiona na stajnię. Z dawnych dworskich zabudowań gospodarczych pozostały drewniane czworaki i stara chlewnia. W odległej 4 km na północny zachód Wo-łoskowoli znajduje się zabytkowy wiatrak koźlak z zachowanym mechanizmem drewnianej konstrukcji, pochodzący z początków XIX wieku.Siedziba Urzędu Gminy. We wsi: sklep spożywczo–przemysłowy, szkoła, ośrodek zdrowia. Połączenia PKS z Włodawą i Parczewem.BUSNO-Wieś położona na południowo-wschodnim krańcu Pagórów Chełmskich, nad doliną rzeki Wełnianki (w odl. 1 km od szosy Chełm—Hrubieszów). Okoliczne wzniesienia porośnięte są lasem mieszanym, w dolinie malownicze łąki. Wieś stanowiła własność chełmskich biskupów unickich.ZABYTKI: Dawna cerkiew unicka (obecnie kościół) z 1795 roku, murowana, z dwoma wieżami i półkolistą apsydą. Kapliczka nad rzeką z XIX wieku, drewniana, z ludową rzeźbą św. Jana.W odległym o 1 km Kurmanowie budynek szkoły przerobiony z XVIII-wiecznej murowanej kaplicy podworskiej. Wewnątrz zabytkowe epitafium i krypta grobowa biskupów unickich. W odległym 2 km na zachód Busieńcu, w lesie, znajduje się grodzisko wczesnośredniowieczne. Z czasów okupacji hitlerowskiej w pamięci miejscowej ludności utrwalił się tragiczny fakt rozstrzelania w październiku 1941 roku 70 osób.Urząd Gminy w Białopolu. We wsi: sklep przemy-słowo-spożywczy, stacja CPN czynna w godz. 7—15. Połączenia PKS z Chełmem i Hrubieszowem.
