GROBOWIEC WŁADYSŁAWA ŁOKIETKA
Grobowiec Władysława Łokietka. Ciało tego króla spoczywa w Katedrze wawelskiej. Wygląd grobowca zepsuł baldachim i krata ozdobna, które w bieżącym stuleciu wykonał architekt Odrzy-wolski.Na górnej płycie spoczywa postać króla w stroju koronacyjnym z berłem i jabłkiem w rękach. Twarz króla została zniszczona przez Szwedów w czasie ich pierwszego najazdu po roku 1655, przypuszczalnie dlatego, że kanonik Starowol-ski wspomniał królowi szwedzkiemu o powrotach Łokietka do stolicy i ostatecznym jego zwycięstwie. Po wygnaniu Szwedów rzeźbę naprawiono.Wchodzimy teraz do zakrystii, która była ongi kaplicą Św. Małgorzaty, postawioną w roku 1320. Z tych czasów pozostały u szczytów sklepienia trzy zworniki, zawierające pierwsze zachowane tu rzeźby gotyckie (figury ludzkie). Są one surowe i proste, ale cenne przy badaniach nad rozwojem rzeźby gotyckiej w Krakowie.Z zakrystii prowadzi wejście na wieżę dzwonną, Zygmuntowską, w której znajduje się największy w Polsce dzwon fundacji króla Zygmunta I (stąd nazwa wieży). Dzwon ten, dzieło Jana Behema z roku 1520, posiada piękny, spiżowy ton i używany bywa tylko przy wyjątkowych uroczystościach. Jest to wspaniały przykład kilkuwiekowych już wówczas tradycji odlewnictwa krakowskiego. (Patrz kościół św. Krzyża, dom „Podedzwonie” przy ul. Floriańskiej oraz kościół Mariacki.)Z zakrystii przechodzimy do skarbca. Skarbiec, który oglądaliśmy z zewnątrz, idąc na Wawel, w dzisiejszej postaci pochodzi zasadniczo z XV w. Miał wtedy jednak piętro i przedzielony był filarami na dwie nawy. Zawarte w nim skarby i pamiątki mieszczą się w kasie w murze i w trzech obszernych szafach.Najstarszą pamiątką skarbca była górna kryształowa część kielicha Jadwigi Śląskiej, pochodząca z Egiptu, z godłem sułtanów Fatiminidów (z X lub XII w. po Chrystusie). Na srebrnej gotyckiej podstawie wyryta postać Jadwigi i szereg innych. W skarbcu znajduje się ponadto bardzo cenna szkatułka z kości słoniowej z emalią roboty francuskiej z XIV w.Liczne skarbce kościelne naszego miasta zawierają wiele dzieł krakowskich złotników, wykazujących wysoki poziom miejscowego rzemiosła. Skarbiec wawelski zapoznaje nas z najcenniejszymi dziełami krakowskiego złotnictwa, między którymi są liczne relikwiarze. Najpiękniejszy z nich odtwarza głowę św. Stanisława. Rzeźbił go krakowski złotnik, Marcin Marciniec, w roku 1504. Drugim, godnym wyjątkowej uwagi jako dzieło sztuki i znacznie starszym od poprzedniego (pochodzi z roku 1420) jest relikwiarz św. Floriana. Na jego powierzchni widać rzeźbione postacie 5 biskupów i. aniołów.Szaty i stroje kościelne sprzed kilku wieków dowodzą wspaniałego rozwoju rodzimego hafciarstwa. Widzimy tu mitrę, pochodzącą z XIII w. Szczytowym osiągnięciem polskiej sztuki w dziedzinie hafciarstwa szat religijnych jestznany nawet poza granicami kraju ornat Kmity z naszytym rzeźbionym krzyżem, przedstawiającym szereg scen z życia Św. Stanisława. Pochodzi on z roku 1505.Oprócz zabytków sztuki mieszczą się tu lub mieściły pamiątki narodowe. Spośród nich najcenniejszą była kopia z X w. włóczni, która miała należeć do św. Maurycego. Kopię tę darował w Gnieźnie cesarz Otton III Bolesławowi Chrobremu w r. 1000, na znak niezawisłości Polski. Obecnie znajduje się ona wraz z szeregiem innych skarbów, pochodzących przede wszystkim z Wawelu, w Kanadzie, wywieziona tam w okresie inwazji hitlerowskiej. Rząd Kanady pomimo interwencji Polski i wbrew wszelkim prawom międzynarodowym nie chce zwrócić tych bezprawnie zatrzymanych skarbów, stanowiących nasze bezcenne pamiątki narodowe.W skarbcu znajduje się m. in. szabla księcia Józefa Poniatowskiego i miecz Zygmunta Augusta, świetnej roboty, pochodzący z r. 1540. Na srebrnym okuciu pochwy, wśród przepysznej wykutej w blasze ornamentacji z epoki Odrodzenia, Herakles dławi hydrę lernejską (starogrecka legenda).Po wyjściu ze skarbca spotykamy jako pierwszą na prawo kaplicę Zebrzydowskich, pochodzącą z XIV wieku. Znajduje się tu piękny nagrobek Andrzeja Zebrzydowskiego, dłuta Jana Michałowicza z Urzędowa (patrz opis ul. Kanoniczej) z lat 1560—63. Kaplica została przebudowana w stylu Odrodzenia jeszcze przed Zygmuntowską.Mijamy teraz dwie kaplice. Naprzeciw drugiej z nich znajduje się wejście do grobów największych polskich poetów: Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego (zwłoki Mickiewicza sprowadzono tu w 1890 roku, a Słowackiego w 1927 r.).O Krakowie pisał Mickiewicz: „Spojrzyj na miasto’ Widzisz, jak niby skrzydła orle rozciąga nad Wisłą swe wielkie przed-mieścia.Wygląda stąd jak nasz orzeł biały… Szlachetne miasto! Kolebka starej Rzeczypospolitej! Grobowiec naszych bohaterów! Rzym słowiański!”W Krakowie mieszkała przez długie lata matka Słowackiego, uwielbiana w jego poezji Salomeą Becu. Tu otrzymała wiadomość o śmierci syna i wtedy umieściła tablicę poświęconą jego pamięci w zwiedzanym już przez nas kościele św. Anny.Na przeciwległej ścianie prezbiterium znajduje się płaskorzeźba w metalu Józefa Hakowskiego, której temat zaczerpnął autor z obrazu Jana Matejki „Odsiecz wiedeńska” (Józef Hakowski był wybitnym metaloplastykiem i grawerem, działającym w końcu XIX i na początku XX w. nie tylko w Polsce, ale również i w innych krajach europejskich, szczególnie w Rosji, gdzie cieszył się wielkim uznaniem).Następna jest kaplica Lipskich, najlepsza w katedrze kaplica póżnobarokowa.W kaplicy Maciejowskich, na prawo przy ołtarzu, znajduje się wejście do kapitularza. Po drodze mijamy ciekawe freski ruskie z końca XV w. W kapitularzu znajduje się archiwum i biblioteka zawierająca rękopisy, z których najstarszy pochodził z r. 1050 (zaginął w czasie wojny w Warszawie). Obecnie najstarszy jest rękopis pochodzący z czasów Władysława Hermana.Rękopisy te ilustrują rozwój krakowskiego malarstwa miniaturowego od XI—XVI w., kiedy osiągnęło ono swój szczyt. Kraków był jedynym poważnym ośrodkiem malarstwa miniaturowego w Polsce przez cały okres jego rozwoju. Szkoła krakowska istniała przez półtora wieku, a przykłady jej działalności możemy podziwiać w „Roczniku kapitulnym” z r. 1254, malowanym cynobrem, błękitem i kolorem żółtym. Widzimy tu motywy roślinne i fantastyczne zwierzęta — jest to miniatura romańska.Z początkiem XIV wieku powstaje tu nowa szkoła miniatury wczesno-gotyckiej, której najpiękniejszym przykładem w bibliotece wawelskiej jest mszał nr 3.Od połowy XV wieku zmienia się styl miniatur pod wpływem zwycięskiej w Niderlandach klasy mieszczańskiej, reprezentującej najpostępowszy ruch społeczny owych czasów. Pojawia się realizm, którego pięknym przykładem jest znajdująca się tu „Księga przywilejów kapituły krakowskiej” z r. 1445.W kilka lat później, bo w r. 1451, zaczyna działać w Krakowie największy polski miniaturzysta szkoły gotyckiej, Mikołaj Setesza. Setesza reprezentuje świetnie nową myśl malarską, wyprzedzając wszystkich naszych malarzy owych czasów. Nie jest on przy tym ślepym naśladowcą obcych wzorów, nawiązuje do tradycji, które wytworzyły się w krakowskich szkołach miniaturowych.W pierwszych latach XVI w. miniatura krakowska zbliża się do szczytu swego rozwoju (patrz Biblioteka Jagiellońska i Zbiory Czartoryskich). Z tego okresu widzimy tu 3-tomowy „Graduał” Jana Olbrachta, napisany i ozdobiony przez minia-turzystów Stanisława i Tomka w formie pełnej realizmu, godnej tradycji stwoszowskich. Imponujące jest bogactwo zdobnicze tej księgi.Szczyt wreszcie osiągnęła tutejsza miniatura w twórczości Stanisława Samostrzelnika, krakowianina, zwanego Stanisławem z Mogiły, gdyż tam przebywał w klasztorze (patrz opis ul. Łobzowskiej i klasztoru Franciszkanów). Choć Stanisław Samostrzelnik rozpoczął swą działalność zaledwie w kilka lat po autorach wspomnianego „Graduału”, to był on jednak już malarzem Odrodzenia. Rozsławił imię polskie daleko poza granicami kraju. W oglądanej przez nas bibliotece znajduje się zdobiony przez niego „Ewangeliarz” Piotra Tomickiego z r. 1534.Wróciwszy do nawy katedry mijamy znowu jedną kaplicę i widzimy po drodze tablicę pamiątkową ku czci generała Henryka Dąbrowskiego, twórcy Legionów we Włoszech za czasów Napoleona.Następna kaplica (Czartoryskich) znajduje się w wieży północnej, czyli zegarowej i pochodzi z XIV w. Z tej kaplicy schodzimy po stopniach do podziemi Katedry przez piękne gotyckie odrzwia. Następnie wchodzimy do przedsionka krypty, pochodzącej z drugiego okresu budowy Katedry, zwanej kryptą Św. Leonarda. Tu nad wejściem widzimy resztkę rzeźby z XI w., przedstawiającej fantastyczne zwierzę (gryfa). Kryptę, jedną z niewielu zachowanych krypt romańskich w Europie, zamyka absyda z trzema oknami i nowym, ale utrzymanym w stylu ołtarzem. Posadzka wokół ołtarza wyłożona jest oryginalnymi, pięknymi kaflami miejscowego wyrobu z epoki romańskiej. Sklepienie tej krypty podtrzymuje 8 kolumn, swobodnie stojących w dwóch rzędach. W murach jest jeszcze 8 półsłupów. Kolumny te wykonane są niejednolicie, stąd przypuszczenie, że niektóre z nich pochodzą z dawnej katedry Bolesława Chrobrego. Wokół ścian poza absydą znajdują się groby królów polskich i bohaterów narodowych.Widzimy tu grób Tadeusza Kościuszki, Józefa Poniatowskiego, Michała Korybuta-Wiśniowieckiego, Marii Kazimiery żony Jana III Sobieskiego i sarkofag tego króla.Teraz skręcamy na prawo, wchodząc po kilku stopniach w bieżny korytarz.Po prawej stronie, w osobnej niszy, znajduje się sarkofag króla Stefana Batorego. W podłużnym korytarzu na lewo widzimy trumnę Jana Alberta Wazy, kardynała. W następnym podziemiu znajdują się dwie trumny, a mianowicie: Władysława IV i jego żony Cecylii Renaty. Potem mijamy kolejno trumny: Anny Jagiellonki żony Stefana Batorego, Zygmunta Augusta, Aleksandra Karola syna Zygmunta IIIi Anny Austriaczki. Na samym końcu korytarza znajdują się grobowce: Barbary Zapolyi żony Zygmunta I, Zygmunta Kazimierza syna Władysława IV i Cecylii Renaty, Anny Marii córki Zygmunta III i Anny Austriaczki oraz Augusta II Mocnego.Wracamy tym samym korytarzem, a minąwszy grobowiec Anny Jagiellonki skręcamy na lewo i tu w osobnej krypcie oglądamy grobowiec Zygmunta I Starego. Dalej udajemy się korytarzem do bardzo obszernej krypty, gdzie znajdują się grobowce: Zygmunta III, Marii Anny Izabeli córki Władysława IV i Cecylii Renaty, Konstancji Austriaczki żony Zygmunta III, puszka z sercem Jana Kazimierza, grobowce Marii Ludwiki Gonzagi żony Władysława IV, a potem Jana Kazimierza, Jana Zygmunta syna Jana Kazimierza i grobowiec tego króla. Z krypty tej jest przejście do krypty pod wieżą Srebrnych Dzwonów, o której wspominaliśmy przy omawianiu tzw. „Katedry hermanowskiej”.Kierując się ku wyjściu mijamy wspomnianą gotycką kaplicę królowej Zofii. Kaplica ta została zeszpecona polichromią Włodzimierza Tetmajera i nieodpowiednimi witrażami.Znajduje się tu jedno dzieło sztuki godne wyjątkowej uwagi. Jest to# duży posąg Włodzimierza Potockiego, dłuta największego artysty duńskiego, Bertela Thor-w a 1 d s e n a (1768—1844), który rzeźbił w Polsce w latach 30-tych ubiegłego stulecia. (Warszawa posiada dwa dzieła tego rzeźbiarza: pomniki Kopernika i ks. Józefa Poniatowskiego). W katedrze mamy jeszcze jedno dzieło tego mistrza, a mianowicie we wspomnianej kaplicy Potockich kopię rzeźby Chrystusa dłuta Thorwaldsena, wykonaną przez niego samego. W Muzeum Narodowym znajduje się jego słynny posąg Merkurego (bóstwo starogreckie).Wyszedłszy z Katedry kierujemy nasze kroki ku bardzo brzydkim budowlom, tzw. piątce. Są to stare gmachy, przebudowane niefortunnie przez najeźdźców hitlerowskich. W bundynkach tych mieści się Muzeum Wawelskie. W pierwszej sali tego muzeum widzimy przed-i wczesnohistoryczne wykopaliska, o których już mówiliśmy w związku z historią wawelskiego wzgórza. Wykresy i tablice ułatwiają nam zrozumienie ich znaczenia. W sali tej pomieszczono również znaleziska ze świata zwierzęcego i roślinnego, by dać pełniejszy obraz ówczesnego świata.Oglądamy tu też modele najdawniejszych budowli: wspomnianego kościoła N.M.P., czyli śś. Feliksa i Adaukta oraz wymienione już dwa modele drugiej z kolei Katedry.W drugiej sali mamy największy w Polsce zbiór gotyckich i renesansowych kafli (same wawelskie). Jest ich tu około 170. Na ścianach wiszą obrazy, przedstawiające dawny wygląd wnętrz wawelskich.Trzecii sala na parterze poświęcona jest widokom Wawelu od najstarszych szkiców (z XV w.) do ostatnich zdjęć foto-graficzn tch. Dokołaniej urządzono wystawę znalezionych tu kamiennych rzeźb i dekors cji, czyli tzw. lapidarium. Najstarsze z tych zabytków sięgają jeszcze przedhistorycznych czasów, jak wspomniany „wołek”. Szczególnie ciekawe są fragmenty dekoracji ł początków Odrodzenia.Na pierwszym piętrze znajduje się 5 modeli Wawelu z różnych epok. Najwspanialszy model przedstawia wzgórze wawelskie w okresie największego nasilenia prac budowlanych, a mianowicie koło 1650 r. Mamy tu poza tym wspaniałe archiwum i bibliotekę z całokształtem materiału dotyczącego Wawelu oraz cenne kolekcje dawnych strojów, monet itp.Opuściwszy ten gmach idziemy przez główną bramę pałacową. Po lewej stronie widzimy małe podwórze, nad którym krytym gankiem prowadzi przejście z Katedry do Wawelu. W głębi widać wspomnianą Wieżę Jana Sobieskiego. U podnóża tej wieży od strony podwórka po kilkunastu schodach dostajemy się do wnętrza podziemia, w którym znajdują się szczątki pierwszej katedry (Bolesława Chrobrego).Odkryto tu najpierw dwie absydy, czyli wnęki ołtarzowe, boczną i środkową, należącą do prezbiterium katedry bole-sławowskiej. W obrębie prezbiterium znaleziono resztki krypty podziemnej, wspartej pierwotnie na dwóch szeregach wolnostojących słupów i na 10 słupach przyściennych. Później znalazły się części dawnej tęczy, czyli łuku, który oddziela prezbiterium od nawy, dalej części nawy poprzecznej i szcząt u murów bocznych oraz filary fundamentów między-nawow/ch. Najgorzej zachowały się części przednie, których resztki mogliśmy oglądać w grobach królewskich. Katedra ta była znacznie mniejsza od dzisiejszej (30 x 17). Cały kościół otoczony był murem cmentarnym.
