KATEDRA GNIEŹNIEŃSKA
Katedra Gnieźnieńska , zabytek grupy „0″‚ pomnik kultury polskiej o najwyższym znaczeniu, gromadzi w sobie olbrzymią ilość dokumentów historycznych i zabytków sztuki. W r. 1966 w konkursie magazynu turystycznego „Światowid” znalazła się na liście laureatów konkursu „7 pereł architektury polskiej”.Katedrze Gnieźnieńskiej poświęcono liczne prace naukowe. Uczczeniem tysiącletnich dziejów jest dwutomowe monumentalne dzieło Katedra Gnieźnieńska wydane w 1970 r. (opr. zbiorowe, wyd. Księg. Św. Wojciecha, Poznań 1970 r.).Katedra szczególnie w wiekach średnich była miejscem, wokół którego skupiało się życie umysłowe i kulturalne: Od XI w. istniała przy katedrze szkoła. W XV i XVI w. stała ona na bardzo wysokim poziomie, utrzymując m.in. żywe kontakty z Akademią Krakowską. Szkoła prowadziła swoją działalność do XIX w. Ośrodkiem życia muzycznego była przykatedralna „kapela muzyczna”. Szczególnie w XVIII w. w skład jej wchodziło wielu wybitnych kompozytorów i muzyków. Bogate zbiory rękopisów i starych druków gromadziła biblioteka katedralna, istniejąca od XI w. Gniezno było kolebką dziejopisarstwa wielkopolskiego. Tu powstała Kronika Wielkopolska, Kronika Janka z Czarnkowa — napisana przez kanonika gnieźnieńskiego u schyłku XIV w. Ciekawym dokumentem kaznodziejskim są Kazania Gnieźnieńskie, datowane na schyłek XIV w.Już na zewnątrz katedra imponuje rozmachem architektury. Korpus budowli otoczony jest wieńcem kaplic (z elewacjami z XVIII w.) zwieńczonych postaciami polskich świętych i błogosławionych (dzieło M. Rożka 1932—1936). Na ścianie południowej stare tablice epitafijne oraz nowsze. Od zachodu wznoszą się potężne wieże, wykonane z nie tynkowanych .murów ceglanych, wzmocnione przyporami, nakryte barokowymi hełmami zrekonstruowanymi w 1952 r. na wzór wystawionych w 1779 r. według proj. arch. E. Szre-gera. Wysokość do szczytu hełmów wynosi 63 m. Między wieżami szczyt z 1 poł. XVII w. (rekonstruowany w r. 1926) o cechach renesansu holenderskiego, wykonany zapewne przez muratorów gdańskich, ozdobiony miedzianą tablicą z herbem Pomian arbpa M. Łubieńskiego. Poniżej duże ostrołukowe okno.Do wnętrza wchodzimy przez wejście południowe, odtworzone na miejscu kaplicy Skrzetuskiego. W przeszłości tutaj znajdowały się „Drzwi Gnieźnieńskie”.Trasa zwiedzania (wg szkicu na rys. 3) prowadzi do nawy głównej, prezbiterium, poi;em pod chór muzyczny i dalej wokół kościoła wpierw północną nawą boczną zwiedzając kolejno kaplice. Wyjście kruchtą północną.Po przeprowadzonej regotyzacji główny trzon kościoła prezentuje się jako budowla gotycka, według stanu z pocz. XV w. Jest to budowla trójnawowa, bazylikowa, z ambitem (obejściem naw bocznych za prezbiterium). Wnętrze odznacza się prostotą i pewną surowością form. Długość nawy głównej i prezbiterium — 55 m. Wysokość nawy głównej — 22 m, szerokość — 9,5 m, naw bocznych odpowiednio połowę: 11 i 4,75 m. Nawę główną od prezbiterium oddziela silnie zaakcentowany łuk tęczowy. Sklepienie w prezbiterium (z żebrami kamiennymi z piaskowca) i nawie głównej (z bogato zdobionymi żebrami ze sztucznego kamienia) rekonstruowane w latach 1958—1960, krzyżowe. Starszą częścią kościoła jest prezbiterium i ambit (poł. XIV w.) gdzie główne elementy wykonano z kamienia naturalnego (piaskowca). Z 2 poł. XIV w. pochodzi nawa główna i boczne (filary ceglane, żebra ze sztucznego kamienia). Poziome siły rozporowe sklepień nawy głównej i prezbiterium przenoszą na mury zewnętrzne naw bocznych łuki oporowe ukryte pod dachami naw bocznych. Nawę główną i prezbiterium od naw bocznych oddzielają ostrołukowe arkady. W nawie łuki mają bogatą dekorację rzeźbiarską ze sztucznego kamienia z poł. XIV w. o ornamentyce figuralnej i roślinnej (sceny polowań, walki ze smokiem itp.). Zrekonstruowane (1958—1960) ostrołukowe okna nawy głównej i prezbiterium posiadają rhaswerki i laskowanie ze sztucznego kamienia. Między prześwitami w prezbiterium fryz arkadowy, a na zapleczu ołtarza głównego fryz maswerko-wy z elementami czwórliści (XIV w.). Bogactwo rzeźbiarskiego wystroju ** elementów architektonicznych katedry stanowi unikat z tego okresu na terenie kraju. Wielką ciekawostką jest stosowanie sztucznego kamienia. Pewne elementy wykonywano systemem prefabrykowanym z silnej zaprawy wapienno-gipsowej i montowano gotowe w konstrukcji. Było’ to jak gdyby zapoczątkowanie współcześnie opanowywującej budownictwo prefabrykacji. Na łuku tęczowym i filarach prezbiterium przetrwały gmerki — znaki kamieniarskie rzemieślników zatrudnionych przy budowie katedry. Na niektórych elementach widoczne są ślady starej polichromii geometryczno-roślinnej.Podobnie bogaty wystrój kamieniarski posiadają krzyżowe sklepienia naw bocznych. Żebra sklepień wykonane ze sztucznego kamienia (z 2 poł. XIV w.) z dekoracją rzeźbiarską, na której wzorowano rekonstrukcję żeber sklepień nawy głównej. Gwoli dopełnienia obrazu architektury budowli należy dodać, iż do naw bocznych przylega 14 kaplic, 2 zakrystie, biblioteka i nowy kapitularz, a od zachodu 2 krypty przywieżowe i stary kapitularz. Wyposażenie wnętrza prezbiterium i nawy głównej jest stosunkowo skromne. Niegdyś prezbiterium zdobiły zdobyczne sztandary, m.in. z bitwy pod Grunwaldem. Ołtarz główny zdobi srebrna trumna z relikwiami św. Wojciecha *. Jest ona dziełem rzeźbiarza gdańskiego (1662 r.) Piotra von den Rennen. Na bokach i wieku trumny 10 płaskorzeźbnych scen z życia świętego. Na wieku trumny rzeźba św. Wojciecha. Wewnątrz drewniany relikwiarz z XIII w. Trumna wsparta jest na 6 orłach. Do 1962 r. trumnę wspierały 4 postacie (dzieło W. Marcinkowskiego z 1897 r., dziś w nowym kapitularzu) symbolizujące 4 stany. Z XVIII w. pochodzą ustawione w ołtarzu głównym srebrne lichtarze i dużych rozmiarów krzyż. Jednym z najciekawszych dzieł polskiej rzeźby gotyckiej jest krucyfiks z belki tęczowej (wyk. z drewna lipowego ok. 1430 r., fundacja arbpa Jana z Sienna). Sama belka tęczowa jest rekonstrukcją. W posadzce prezbiterium znajduje się symboliczna płyta marmurowa z napisem „Dąbrówka”. Według tradycji przykrywa ona wejście do krypty, w której złożono szczątki żony Mieszka I. Jest to jednak niezgodne z faktami, gdyż katedra prero-mańska jak i romańska sięgały nieznacznie poza łuk tęczowy. Zabytkiem z XV w. jest gotycka chrzcielnica kuta w blasze miedzianej.Po zapoznaniu się z architekturą budowli i wyposażeniem prezbiterium przechodzimy nawą główną pod chór muzyczny. Na ścianie przy wejściu do starego kapitularza(sali obrad kapituły) znajdują się dwie dużej wartości gotyckie płyty nagrobkowe. Z lewej płyta nagrobkowa Zbigniewa Oleśnickiego , dzieło Wita Stwosza (gmerk jego w otoku za legendą w lewym górnym narożniku) z czerwonego marmuru węgierskiego. Pośrodku płyty prymas Oleśnicki, przedstawiony jako żywy człowiek, kroczący ku widzowi. Z prawej płyta nagrobkowa arbpa Jakuba z Sienna z końca XV w. Odlana z brązu składa się z 12 części. Na gładkiej powierzchni płyt wyryto ostrym narzędziem rysunek przedstawiający postać biskupa otoczoną bogatym iluzorycznym ornamentem. Pewne elementy (m.in. twarz zmarłego) wskazują, że płyta nie została dokończona. Jest ona dziełem nieznanego artysty z warsztatu flandryjskiego.Na osi nawy głównej znajduje się wejście do starego kapitularza. Portal z herbem Pomian pochodzi z 1726 r. Wnętrze nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami z XVII w., pokrytym bogatą ornamentacją geometryczną, stiukową i malowidłami tego samego czasu (odnowionymi w 1932 r.). W półkoliste zamknięcia ścian bocznych wkomponowano dwa obrazy malowane w r. 1777 według Dolabelli (śmierć św. Stanisława i Pięciu Braci Męczenników). Obecnie w starym kapitularzu znajduje się bogaty zbiór rzeźb gotyckich . M.in. jest tu przeniesiony z Zielińca k. Wrześni gotycki tryptyk z końca XIV w., cenna grupa figuralna Opłakiwanie Chrystusa (ok. 1430 r., pochodzi z Goście-szyna k. Wolsztyna, typowa kompozycja dla XV w., dzieło warsztatu śląskiego; ma tu zastosowanie gotycka zasada odwrotnej perspektywy — małe postacie na przodzie kompozycji, większe z tyłu), szereg innych rzeźb, m.in. Madonny z XV w.Spod starego kapitularza przechodzimy do nawy północnej i zaczynamy zwiedzanie zabytków znajdujących się w nawach bocznych i sąsiadujących z nimi kaplicach. Od zachodu nawę północną zamyka wejście do podziemi, zlokalizowane w murze podstawy wieży. Plany przewidują udostępnienie do zwiedzania części podziemi z reliktami budowli preromańskiej i romańskiej. Przez drzwi wychodzimy do kruchty północnej. W kruchcie tej znajduje siębardzo ciekawy gotycki portal ze sztucznego kamienia z ok. 1400 r. o profilowanych ościeżach i sceną Ukrzyżowania w otoczeniu orszaków rycerzy w tympanonie.Wracamy do nawy bocznej. Piękny stąd widok na perspektywę północnej nawy bocznej, obramowanej ostro-łukowymi arkadami z prawej i pięknymi portalami z lewej. Nawy boczne i ambit nakryte są gotyckimi oryginalnymi sklepieniami krzyżowymi: ambit z poł. XIV w. z żebrami z piaskowca, nawy boczne z 2 poł. XIV w. z żebrami ze sztucznego kamienia, bogato zdobionymi. Na zwornikach widoczne są symbole świętych, herby, orły piastowskie. Niegdyś do kaplic bocznych prowadziły bogato zdobione gotyckie arkady, resztki zachowały się przy niektórych kaplicach. Kaplic zlokalizowanych wokół naw bocznych i ambitu jest 14. Wzniesiono je w 2 poł. XIV w., przebudowano i ujednolicono na zewnątrz w końcu XVIII w. W wieńcu kaplic ponadto znajdują się dwie zakrystie, kruchty, biblioteka, nowy kapitularz, archiwum. Zwiedzając kolejne kaplice szczególną uwagę należy zwrócić na portale ob ramowy wuj ące wejścia do kaplic i zamykające je kraty. Portale te są w Polsce zespołem wyjątkowym. Nadają one wnętrzu nawy specyficzny, unikalny charakter. Są one wynikiem szeroko i konsekwentnie przeprowadzonej przebudowy wejść do kaplic w XVII w. i XVIII w. Podobnie kraty stanowią najpiękniejszy w Polsce zestaw monumentalnych krat architektonicznych. Kraty gnieźnieńskie stanowią swoistą wystawę artystycznego kowalstwa od średniowiecza po wiek XVIII. W nawach bocznych i kaplicach znajduje się ponad 120 zabytków sztuki, nie licząc ruchomych rzeźb, obrazów i mebli. W dalszym ciągu trasy zwiedzania wymieniono tylko część z nich, najważniejszą, o znaczniejszej wartości artystycznej i historycznej.Zwiedzanie szczegółowe naw bocznych zaczynamy od obejrzenia po prawej stronie na początku nawy bocznej tablicy erekcyjnej kaplicy Bożego Ciała z r. 1460. Fundowana przez arbpa J. Sprowskiego, fundatora kaplicy, ozdobiona jest pośrodku herbem Odrowąż. Dalej wejście do biblioteki kapitularnej. Bogato zdobione drzwi wykonano w pocz. bieżącego wieku w Wenecji. W medalionach skrajnych symbole 4 gałęzi wiedzy (teologii, poezji, nauk przyrodniczych, medycyny), a w środkowych 4 reprezentantów nauki — duchownych: Kopernika, Łaskiego, Hozjusza, Skargi. Biblioteka katedralna posiada niezwykle cenny zbiór starych druków i rękopisów, jeden z najbogatszych w Polsce. Powstała zapewne w XI w. równo ze słynną szkołą katedralną. Posiada dziś liczne rękopisy — m.in. Ewan-geliarz Gnieźnieński — Codex aureus (Czechy XI w.), Dekrety Gracjana (Włochy XIII w.), Ewangeliarz Kruszwicki (Niemcy XII w.), Biblią z 1373 r. fund. przez arbpa Skotnickiego — najstarsze z XI w., dokumenty od XII w., inkunabuły (ok. 1000 pozycji), starodruki (ok. 30 000 pozycji) często bogato ilustrowane i kunsztownie oprawione, oraz bogaty zbiór muzykaliów, w pierwszym rzędzie utwory kompozytorów polskich z XVI—XVIII w. Dziś główne wejście do biblioteki prowadzi z kruchty północnej. W prześwicie do nawy głównej między 2 i 3 filarem zlokalizowano obecnie tumbę z późnogotyckiego nagrobka św. Wojciecha, wykonaną przez Hansa Brandta w końcu XV w. z fundacji arbpa Jakuba z Sienna. Nagrobek rekonstruowano w 1922 r. Płyta z czerwonego marmuru przedstawia płasko-rzeźbioną leżącą postać świętego w stroju biskupim, u jego stóp herb Poraj. Po bokach tumby dwie płaskorzeźby w wapieniu: chrzest św. Stefana przez św. Wojciecha i męczeństwo św. Wojciecha oraz dwie tablice inskrypcyjne i fragment tablicy z herbem Dębno.
