PRZEMIANY BIESZCZADZKIEJ ROŚLINNOŚCI
Odtworzenie przemian, jakim podlegała roślinność Bieszczadów w ciągu ostatnich tysiącleci, stało się możliwe dzięki zbadaniu metodą analizy pyłkowej kilku bieszczadzkich torfowisk wysokich.Sama zasada analizy pyłkowej jest bardzo prosta. Ziarna pyłku poszczególnych gatunków roślin oglądane pod mikroskopem wybitnie różnią się między sobą zarówno kształtem, jak wielkością. W powietrzu unoszą się, zwłaszcza w okresie kwitnienia drzew, krzewów i traw, miliardy pyłków roślin wiatropylnych. Zjawisko to w odniesieniu do sosny czy kwitnących zbóż jest powszechnie znane. Gdy wreszcie pyłki opadną do wody lub na wilgotną powierzchnię torfowiska, nie niszczeją tam, lecz dzięki szczególnie odpornej ścianie komórkowej, w skład której wchodzi substancja przypominająca kutynę, pozostają w stanie nie zmienionym przez setki i tysiące lat. Oczywiście jest to możliwe tylko w pewnych warunkach, gdy nie następuje utlenienie, a więc bez dostępu powietrza.Ponieważ zarówno osady wodne powstające na dnie jezior i stawów, jak i torfowiska stale przyrastają i w tym przyroście na grubość coraz to nowe ich warstwy pokrywają dawniejsze, przeto opady roczne pyłków zapisują niejako same swój skład jakościowy i ilościowy. Jednocześnie liczne, wielokrotnie powtarzane badania wykazały przybliżoną zgodność jakościową i ilościową spadającego w naszych czasach na ziemię „deszczu pyłkowego” ze składem gatunkowym okolicznych lasów. Badając osady jeziorne lub próbki torfu z coraz to starszych warstw torfowisk, otrzymujemy dla każdego zbadanego jego poziomu charakterystyczne spektrum pyłkowe, czyli skład gatunkowy pyłków i ich wzajemne stosunki ilościowe, a tym samym i przybliżony skład roślinności, która się niegdyś rozwijała w pobliżu badanego jeziora czy torfowiska.Gdy graficznie, na wykresie, zestawimy wyniki otrzymane z poszczególnych prób w takiej kolejności, w jakiej pobrano je do badania, tzn. od najstarszych do najmłodszych, to otrzymamy tzw. diagram pyłkowy, który obrazuje historię przemian szaty roślinnej. Jednocześnie studia nad „wymogami życiowymi i rozmieszczeniem geograficznym poszczególnych gatunków roślin, przede wszystkim drzew, doprowadziły do wydzielenia wśród nich szeregu grup o różnych wymaganiach klimatycznych. Stąd na podstawie udziału pyłku poszczególnych gatunków w diagramie wnioskujemy też o warunkach klimatycznych i ich zmianach.Badania palinologiczne upoważniają nas do stwierdzenia, że u schyłku ostatniego zlodowacenia, gdy na niżu rozwijały się lasy sosnowe z limbą i modrzewiem, jeśli nie całe Bieszczady, to w każdym razie ich wyższe partie były bezleśne. W miarę jak klimat stawał się coraz cieplejszy, na terenie Bieszczadów rozprzestrzeniły się lasy sosnowe, potem lasy z dużym udziałem świerka, wiązu, dębu i innych gatunków drzew. W podszyciu bujnie występowała leszczyna. W okresie tzw. atlantyckiego optimum klimatycznego, 6000— 4000 lat p.n.e., gdy średnia roczna temperatura powietrza wyższa była o -około 2°C niż obecnie, lasy świerkowe sięgały najprawdopodobniej niemal po bieszczadzkie najwyższe szczyty.Nieco szczegółowiej scharakteryzujemy skład bieszczadzkich lasów w ostatnich okresach holocenu, u schyłku okresu subborealnego, który przypada na około 900 lat p.n.e., zanim stały się one obiektem intensywnej gospodarki człowieka. Od tego czasu nie nastąpiły już w Bieszczadach żadne większe zmiany klimatyczne W okresie subborealnym świerk odgrywał w Bieszczadach niewątpliwie większą rolę niż obecnie, i to prawdopodobnie zarówno w wyższych, jak i w niższych położeniach. Ilość pyłku świerka w próbkach torfowych z tego okresu dochodzi do 30%, gdy w próbkach współczesnych ilość ta waha się w granicach 2—3%. Wśród roślin zielnych obficie występował wówczas widłak ja-łowcowaty, który jest gatunkiem .charakterystycznym dla borów świerkowych; -w Bieszczadach współcześnie ma on jedynie nieliczne stanowiska. W następnym okresie, subatlantyckim, w miarę postępującego zwilgotnienia klimatu następuje gwałtowna ekspansja graba i buka, wreszcie zjawia się jodła. Jej udział w składzie bieszczadzkich drzewostanów musiał być wtedy większy niż obecnie. Buk i jodła zepchnęły świerk na siedliska najmniej dla nich odpowiednie. Piętro świerkowe zacieśniło się do wąskiego pasa, miejscami zaś buk utworzył prawdopodobnie górną granicę lasu wespół ze świerkiem.Metoda analizy pyłkowej naprowadza w pewnym momencie na ślady działalności ludzkiej; przejawia się to obecnością w diagramie pyłku roślin silnie związanych z człowiekiem. Człowiek osiedlając się w bieszczadzkich dolinach trzebił lasy w sąsiedztwie torfowisk; ich miejsce zajęły łąki i pola. W efekcie w diagramie zwiększył się udział pyłku roślin zielnych, przede wszystkim traw i turzyc. W spektrum zjawiałysię też pyłki roślin łąkowych, chwastów polnych i roślin uprawnych: wyki, koniczyny, komosy, bławatka i zbóż. Zmniejszył się natomiast udział jodły, buka i graba.Najdawniejsze ślady archeologiczne dowodzą, że rozległe obszary nad górnym Sanem pozostawały przez długie wieki tylko słabo zaludnione. Ślady starego osadnictwa występują głównie w niższej części doliny Sanu i łączą się z obszarem większego ich nasilenia w okolicach Sanoka. Jeszcze w XV w. rzadko trafiały się osady nad dopływami Sanu, w górnej części jego dorzecza. Rozmach akcji kolonizacyjnej wzmógł się w wyższych partiach Bieszczadów dopiero ‚w drugiej połowie XV w., a jeszcze większe zmiany nastąpiły w XVI w.Akcji osiedleńczej .towarzyszyło wycinanie lasów od dolin i od szczytów. Osadnictwo posuwało się wzdłuż dolin rzecznych, a lasy wycinano przede wszystkim w celu uzyskania łąk i gruntów uprawnych. Jednocześnie w wyżej położonych partiach gór rąbali lasy wołoscy pasterze dla poszerzenia powierzchni swych pastwisk. W pierwszej połowie XIV w. istniały w dorzeczu górnego Sanu osady wołoskie. Przypuszcza się, że już z końcem XIII w. wołoscy pasterze ze swymi stadami dotarli w Bieszczady. Pasterze ci ciągnęli z południa, z Siedmiogrodu i Półwyspu Bałkańskiego, na północ i zachód, wzdłuż wysokich grzbietów karpackich.Działalność osadnicza i zmiany wywołane gospodarką człowieka w dolinach rzek początkowo bardzo nieznacznie odbijały się na charakterze lasów. Jeszcze w drugiej połowie XVI w. lasy na przedgórzu bieszczadzkim zajmowały około 80°/o powierzchni, a w najwyższych partiach Bieszczadów 94%. Olbrzymi rozwój osadnictwa i zmniejszenie powierzchni leśnej nad górnym Sanem dokonały się w ciągu trzech stuleci (XVI—XVIII -w.). Duże ilości drewna pochłonęły również kopalnie rud żelaza i prymitywne huty, które istniały w okolicach Baligrodu z końcem XVIII i początkiem XIX w. W początkach wieku XX na pogórzu lesistość wynosiła już tylko 24%, w niższych położeniach górskich około 40%, a w najwyższych partiach Bieszczadów zachowało się 55—60% lasów.W XIX i XX w. ogólna powierzchnia leśna zmniejszyła się już nieznacznie. Zmieniał się natomiast charakter lasów. Głębokie przemiany zaszły przede wszystkim na łatwiej dostępnym pogórzu, w warunkach korzystnych dla gospodarki rolnej, oraz w dolinach rzek. Wielkie kompleksy leśne, poczynając od rozległych lasów pokrywających zbocza Chryszczatej na zachodzie aż po Wielką Rawkę, grupę Tarnicy, Halicza i Krzemienia na wschodzie, dłużej zachowały swą pierwotną zwartość i pierwotny puszczański charakter.Największe zmiany w tej części Polski zaszły w wieku XX po zbudowaniu licznych kolejek leśnych. Jedna z nich sięgała od Cisnej ku Rabiej Skale, otwierając przed handlarzami drewnem możliwości eksploatacji i dewastacji na wielką skalę. Kolejka ta szła, jak pisze Schramm — skomplikowaną linią wzdłuż zboczy, przeskakując 42 potoki, drewnianymi, wysokimi mostami zbudowanymi z setek kłód jodłowych. Wielkie powierzchnie zrębów w sąsiedztwie kolejki zalesiono świerkiem. Podobna kolejka wdarła się od Prełuk nad Oslawą przez Duszatyn w kompleksy leśne Chryszczatej i Krąglicy. Inna wiodła od Ustrzyk Górnych przez Stuposiany do Sokolik Górskich. Istniały również kolejki leśne w Smereku i Zatwarnicy. Zakładając wielkie zręby ogołacano całe zbocza. Handlarze drewna wykupywali na pniu całe dziesiątki hektarów lasu; cięli co lepsze drzewa, zostawiając niedoręby złej jakości. Stąd duży udział w lasach bieszczadzkich iwy, olszy szarej, miejscami nawet brzozy. Badania Rutkowskiego wykazały, że co najmniej 70% lasów w Nadleśnictwie Tarnawa (a podobnie przedstawia się sytuacja i w innych nadleśnictwach) jest wytworem działalności gospodarczej człowieka.W efekcie takiego postępowania zmianom uległ nie tylko skład drzewostanów, ale zmieniła się także ich jakość. Rabunkowy wyrąb pozostawił na pniu jedynie okazy chore lub obarczone wadami, hubiaste, krzywe, rozdwojone itp., które dały początek nowej generacji drzew. Odbiło się to szczególnie szkodliwie na bieszczadzkich drzewostanach, ponieważ niektóre negatywne cechy, np. dwoistość strzał u buka, są w pewnym stopniu cechą dziedziczną. Nic więc dziwnego, że w tych warunkach, mimo wspaniałych naturalnych możliwości produkcji cennych sortymentów drewna, głównie gatunków liściastych, mamy na tym terenie znaczne powierzchnie starodrzewi — przestoi bukowych nadających się tylko na opał lub przeróbkę chemiczną.Nie bez wpływu na charakter lasów pozostawała również działalność miejscowej ludności. Wobec dużego przeludnienia tego regionu przed rokiem 1947 (80—100 osób na 100 ha użytków rolnych) ludność zajmowała się gospodarką rolno-hodowlaną. Stada bydła i owiec pozostawały na połoninach przez całe lato, od wczesnej wiosny do późnej jesieni. Pasiono także w lasach; przez lasy przepędzano stada idące na targi. Ogniem i siekierą powiększano stale zbyt skąpą powierzchnię pastwisk i pól uprawnych. Te ostatnie sięgały miejscami do wysokości 900 m. Górna granica lasu na szczytach położonych w pobliżu większych wsi, np. na zboczach Połoniny Wetlińskiej, obniżyła się nawet do 1000 m i niżej, a polany położone na zboczach złączyły się miejscami z grzbietowymi połoninami.Po drugiej wojnie światowej, gdy zupełnie niemal wyludniły się Bieszczady, dały się zaobserwować, szczególnie w dolinach, zjawiska świadczące o wielkim dynamizmie przyrody. Pola i łąki, przez szereg lat prawie wcale nie użytkowane gospodarczo, zmieniły zupełnie swój charakter. Na miejscu dawnych osiedli rozrosła się bujnie roślinność ruderalna. Zwarte łany pokrzyw, do 2 m wysokich, wskazują na nagromadzenie rozkładających się resztek organicznych i uwalnianie związków azotowych wokół dawnych zagród. Zdziczały rośliny hodowane w ogródkach, jak np. barwinek. O za-bagnieniu nie odwadnianych dolin, z chwilą gdy zamuliły się i zarosły dawne rowy odwadniające, świadczą rozległe łany wiązówki błotnej i bodziszka błotnego. Zmienił się też zupełnie skład nie koszonych łąk. Nagromadzające się resztki roślinne i brak regularnego koszenia faworyzowały rozwój gatunków dawniej przez ten zabieg eliminowanych. Na dawne pola, szczególnie wzdłuż miedz, gdzie większa była wilgotność gleby, a mniejsza konkurencja bujnych traw, rzuciła się olsza szara, niekiedy także i kosa, na miejsca nieco bardziej wilgotne — wierzba iwa. Powstały zwarte zarośla, a nawet całe laski olszowe, 6 do 10 m wysokie. Skład runa był w nich dosyć przypadkowy. Panoszyły się nieliczne gatunki; często dominował ten, którego nasiona dostały się najwcześniej, a następnie rozrastał się on bujnie na drodze wegetatywnej. Dwudziestoletnie drzewostany olszynek zaczęły się przerzedzać. Na miejscach bardziej naświetlonych masowo zjawiły się jeżyny, miejscami tak obficie, że zupełnie zagłuszały jodełki i buki, wysadzane wielkim nakładem kosztów. Sztuczne drzewostany świerkowe, których więcej było w zachodniej części Bieszczadów, w okolicach Ci-snej, przekształciły się w wielu miejscach w cmentarzyska obumierających i walących się drzew. Wśródsuchych lub pożółkłych świerków obficie obsiewała się i szybko rosła jodła. Coraz liczniej powracały też na swe dawne siedliska rośliny charakterystyczne dla lasów bukowych. Miejscami bujnie rozrastały się gatunki zrębów leśnych i wykrotów: maliny, wierzbówka kiprzyca, produkująca wielkie ilości lekkich, opatrzonych puchem i przez wiatr przenoszonych nasion, oraz bez koralowy, którego owoce stanowią przysmak wielu ptaków, przy okazji rozsiewających jego nasiona. Zjawiska te świadczą, jak radykalne zmiany w składzie roślinności, a także w składzie i liczebności fauny wywołuje zmiana jakiegoś czynnika siedliskowego. Świerk wprowadzony na obce, zbyt bogate siedlisko cierpiał od grzybów, owadów i okiści. Z chwilą gdy padały osłabione świerki, natychmiast na ich miejsce rzucały się gatunki, które potrafią w danej chwili lepiej, pełniej wyzyskać prześwietlenie i nagromadzone resztki roślinne. Nasiona wielu gatunków, których nie widać w lesie, przyniesione przez wiatr, ptaki czy inne zwierzęta, często czekają w glebie przez szereg lat, zanim zaczną rosnąć Z chwilą zaistnienia odpowiednich warunków. Stąd rozrastają się one często masowo natychmiast po powstaniu wiatrołomu czy luki, zanim jeszcze nasiona właściwych gatunków dojrzeją w danym roku.Tym dynamicznym zmianom roślinności towarzyszyło masowe rozmnożenie się gryzoni, a następnie szeregu drapieżników. Jednocześnie zniknęły z Bieszczadów gatunki ściśle związane z człowiekiem, zarówno zwierzęce (np. wróbel), jak i roślinne (np. pewne gatunki chwastów polnych). Kąkol i bławatek są w Bieszczadach w dalszym ciągu rzadkością, choć dawni floryści obserwowali je tam w obfitości. Obecnie powoli powracają one ponownie na utracone tereny. Gatunki te pojawiają się na polach koło nowo zakładanych osiedli, zawlekane są z ziarnem siewnym i ziemią w związku z budowądróg i osad. Zjawili się też i nowi, niepożądani przybysze. Maleńka i zdawałoby się wątła roślinka, przeta-cznik Veronica iililormis, rozrosła się obficie wzdłuż dróg, na trawnikach przydrożnych i pastwiskach, głusząc niemal zupełnie trawy. Gatunek ten, który u nas rzadko tylko wytwarza nasiona, a rozmnaża się wegetatywnie, z oderwanych części łodyżek, wywędrował przed laty ze swej kaukaskiej ojczyzny i zawleczony do Ameryki Północnej prawie zupełnie opanował trawniki w wielu miastach amerykańskich.
