ROŚLINNOŚĆ LEŚNA
Las jest najważniejszą formacją roślinną w naszej strefie klimatycznej i pierwotnie panował niemal na całym terytorium Pomorza Szczecińskiego. Obecnie większość przestrzeni zajęły pola uprawne, a zachowane zbiorowiska leśne uległy pod wpływem gospodarki człowieka daleko idącym przekształceniom. Dla obszaru pomorskiego charakterystycznym typem lasu w przeszłości był las liściasty. Dziś przeważającą część powierzchni zalesionych, bo aż 81%, zajmują drzewostany iglaste; z tego sosna zajmuje 77,9% powierzchni, zaś świerk, wprowadzony sztucznie na te tereny, 3,1% powierzchni. Pomorze nie należy do terenów naturalnego występowania świerka, gdyż leży poza granicami jego naturalnego zasięgu. Sztuczne drzewostany iglaste, najczęściej jednogatunkowe, równowiekowe i przeważnie pozbawione podszytu, a nawet runa, mają często zachwianą równowagę biologiczną i w konsekwencji podlegają rozmaitego rodzaju klęskom i chorobom. Żaden las liściasty nie ma tylu szkodników i wrogów, co monokultury sosny czy świerka.Wbrew możliwościom siedliskowym Pomorza udział drzew liściastych w tutejszych lasach jest obecnie niewspółmiernie mały (19%). Przeważa wśród nich buk, drzewo kiedyś na tym terenie panujące, dziś zajmujący już tylko 5,4% ogólnej powierzchni lasów. Drugą pozycję zajmuje olsza czarna — 4,5% powierzchni, która jako element bagienny, ma stosunkowo najmniej zredukowany pierwotny zasięg. Podobnie jest z brzozą, która znajduje się wśród drzew liściastych na trzecim miejscu (3,2%). Na pozostałe drzewa, dawniej bardzo pospolite, jak dąb, jesion, klon, wiąz, jawor, topola i wierzba, przypada ogółem tylko 5,8% powierzchni.Na Pomorzu Szczecińskim można wyróżnić, ogólnie biorąc, 5 głównych formacji leśnych:olsy — olszyny torfowisk niskich i bagienne zarośla;łęgi — lasy liściaste w dolinach rzek i strumieni, okresowo zalewane;bory — lasy iglaste i mieszane, zajmujące skąpożyw-ne, zakwaszone siedliska na torfach i piaskach;dąbrowy — charakterystyczne lasy dębowe równin nadmorskich oraz unikalne ciepłolubne dąbrowy krawędzi doliny Odry;buczyny — wyodrębniające się regionalnie lasy bukowe pagórkowatych terenów morenowych.OlsyOlszyny są szeroko rozprzestrzenione na torfowiskach Pomorza Szczecińskiego. Żyją na bagiennych, nisko położonych terenach, z utrudnionym odpływem wód długo stagnujących na powierzchni gruntu. Stąd wnętrze lasu ma charakter moczaru. Drzewa olszy czarnej (Alnus glutinosa) rosną zwykle na wysokich kopcach, na których skupia się nie znosząca zalewu bogata flora mchów, paproci i różnych bylin. Między .kępami rozpościerają się grząskie, przewodnione dolinki, gdzie panuje równie bogata roślinność błotna i szuwarowa, jak turzyce, trzcina, kosaciec, skrzypy, sitowie i wiele innych. Bujnie rozwijają się tu charakterystyczne pnącza: psianka słodkogórz (Solanum dulcamara), kielisznik za-roślowy (Calystegia sepium) i chmiel (Humulus lupulus). Podszycie lasu stanowią krzaczaste wierzby (Salix), kalina (Viburnum opulus), kruszyna (Frangula alnus), porzeczki (Ribes), malina (Rubus idaeus) i in. Często na krzewy pnie się nasza najpiękniejsza liana, „herbowa” roślina Pomorza, wspaniale kwitnący i pachnący wicio-krzew pomorski (Lonicera periclymenum); pnącze to nie rośnie w innych regionach kraju. Licznie i na wielu stanowiskach występuje w pomorskich olsach inny niezwykle rzadki gatunek, długosz królewski (Osmunda regalis), największa paproć polskiej flory, pochodzenia tropikalnego. Największe skupienie tej imponującej paproci znajduje się na torfowisku Wilcze Uroczysko na wschodnim wybrzeżu Roztoki Odrzańskiej w okolicach Stepnicy. Długosz królewski pokrywa tu setkami kęp dno lasu olszowego; inne obfite stanowisko długosza znajduje się na półwyspie Przytor na Wolinie.Typowy ols (Carici elongatae-Alnetum), usiany powałami obrosłych mchami drzew z oplecioną pnączami gęstwiną krzewów i ziół i grząskim podłożem, zachowuje u nas najbardziej puszczański charakter ze wszystkich lasów. Wrażenie to potęguje jeszcze niezwykła buj-ność runa. Pospolite i znane spoza lasu rośliny, jakkaczeńce, skrzypy, pałka, tutaj, w olsie, dzięki żyznościsiedliska, osiągają rozmiary trzykrotnie większe niżgdzieindziej. Olsy wykształcają się w różnych odmianach. Bywają odmiany szuwarowe, turzycowiskowe, paprociowe, żró-dliskowe z mchami i zaroślowe. Specyficzną odmianą dla rejonu szczecińskiego jest ols z gęstym podszyciem orzecha laskowego (Corylus avellana). Ciekawą formą na mniej żyznych torfowiskach pojeziornych jest. las olszowo-brzozowy, a szczególnie jego odmiana z pięknie kwitnącą na biało, a potem owocującą na czerwono czermienią błotną (Calla palustris) oraz z kobiercami mchów torfowców.Pomorze Szczecińskie słynie z posiadania najpiękniejszych olsów w kraju, nie ustępujących pod względem rozległości i piękna pierwotnej natury olsom biebrzańskim i białowieskim. Istnieją na naszym obszarze drze-wostany bagiennych olszyn tworzące zwarte masywyleśne na przestrzeni setek hektarów, jak np. na Między-odrzu, na nie obwałowanych wyspach jeziora Dąbie,u ujścia Iny oraz na Uznamie. Mało kto wie, że nawetw granicach miasta Szczecina znajduje się jedna z naj-większych olszyn Pomorza „Zaleskie Łęgi” o powierzch-ni około 11 km2. Jest to przy tym las puszczański, ciem-ny, gęsty i moczarowy, niezwykle trudny do przebycia.Wobec ruchliwego portu i gwarnych ulic w sąsiedz- twie stanowi on tak egzotyczny element wielkiego miasta, że stawia Szczecin pod tym względem w randze miast unikalnych chyba nie tylko w Polsce.Fazą inicjalną, stosunkowo krótkotrwałą, w rozwoju zbiorowisk leśnych na torfowisku niskim, są zarośla wierzbowe, zwane łozowiskami. Rozwijają się przez wkraczanie kęp wierzby uszatej, wierzby łozy, kryszy-ny i młodej olszy do szuwarów i turzycówisk. W końcowym etapie powstają gęste, nie do przebycia zarośla splątanych krzewów, traw, turzyc i bagiennych ziół, stojących przez dłuższe okresy w roku w wodzie. Ło-zowiska są pospolitym zjawiskiem na całym obszarze Pomorza Szczecińskiego.Istnieje natomiast drugie, spokrewnione z łozowiskiem zbiorowisko zarośli, które rośnie tylko w wąskim pasie nadbałtyckim i stanowi osobliwość na skalę krajową. Są to zarośla woskownicy europejskiej (Myrico-Salicetum auritae). Szczególnie masowo i to na przestrzeni dziesiątków hektarów rośnie woskownica (Myrica gale) w kompleksie torfowisk nad Zalewem Szczecińskim, między Czarnocinem a Żarnowem. Jest to ciekawy krzew atlantycki, przypominający z liści niską wierzbę, ale wyróżniający się wspaniałym, balsamicznym zapachem. Pachną przyjemnie zarówno liście, jak i żółte kłoski owoców, całe są bowiem obsypane złocistymi kropelkami żywicy. Zarośla woskownicy odznaczają się większym bogactwem flory w porównaniu z zatapianymi przez wody łozowiskami. Pod krzewami rozpościerają się bujne kobierce mchów, kwitnie wiele ziół, a nierzadko spotkać tu można również długosza królewskiego. Wędrówka wśród zarośli woskownicy jest trudna, ale wyjątkowo przyjemna, co rzadko się zdarza w innych zespołach bagiennych.ŁęgiŁęgi, niegdyś rozpowszechnione nadrzeczne lasy liściaste, użyźniane przez coroczne wody powodziowe, obecnie zachowały się tylko fragmentarycznie wzdłuż wstęgi Odry i niektórych innych rzek Pomorza. Stosunkowo często spotkać można płaty łęgów w dolinach małych strumieni błądzących w większych kompleksach leśnych Puszczy Barlineckiej, Drawskiej i Goleniowskiej. Drzewostany łęgowe są tworzone przez charakterystyczne gatunki wierzb drzewiastych, topoli, jesionu, olszy i wiązu. Na naszym terenie wyróżnić można w związku z tym łęg wierzbowo-topolowy, jesionowy, jesionowo-olszowy i jesionowo-wiązowy.Najpiękniejsze i największe płaty łęgu wierzbo-wo-topolowego (Salicetum albo-jragilis) występują w Szczecinie na wyspach jeziora Dąbie: Mieleńskiej, Mieni, Grodzkiej i innych, gdzie torfy pokryte zostały namulami wydobytymi z Odry. Ponadto spotyka się fragmenty tego łęgu gdzieniegdzie na wybrzeżu Zalewu Szczecińskiego. Szczecińskim łęgom wierzbowo-topolo-wym nadaje specyficzną cechę masowe występowanie w runie pięknej i okazałej rośliny — rzadkiego gatunku niecierpka (Impatiens Roylei), który jest tzw. neofitem 1 dla flory Polski i rośnie w zbiorowiskach naturalnych tylko na naszym terenie.W sierpniu, gdy gęste zarośla Impatiens Roylei obsypane są kiściami dorodnych kwiatów, dno lasu staje się różowe. Tu i ówdzie z różowego runa wystrzelają złotożółte kwiaty starca bagiennego (Senecio paludosus), białe kielichy kielisznika (Calystegia sepium), wielkie zielone kule kwiatostanów arcydzięgla (Archangelica litoralis); las wtedy przypomina piękny ogród botaniczny.Ze wszystkich typów łęgów najczęściej na terytorium Pomorza występuje łęg jesionowo-olszowy. Rośnie w mokrych dolinach strumieni, na żyznych podłożach mułowo-torfowych. Oprócz panującej olszy czar-nej i jesionu, duży udział ma w tym lesie czeremcha (Padus avium). Bujne podszycie, składające się z podrostów drzew, kruszyny, jeżyn i porzeczek, oplatane jest licznymi pnączami chmielu i psianki.Niezwykle bogate,jest runo tego lekko zabagnionego lasu. Charakterystyczne są tu czartawy (Circaea), kępy paproci wietlicy (Athyrium jilix-femina) i kostrzewy olbrzymiej (Festuca gigantea) oraz łany niecierpka pospolitego (Impatiens noli-tangere) i pokrzywy (Urtica dioica). W wielu miejscach łęg jesionowo-olszowy ma charakter puszczański, podobnie jak ols; jest gęsty, ciemny, grząski i pełen pierwotnego uroku. Najpiękniejsze płaty tego lasu występują w dolinach małych rzek, jak Krępa, Gowienica i Stepnica.Interesującym i rzadkim na Pomorzu zespołem jest łęg jesionowy (Carici remotae-Fraxinetum). Jest to las o charakterze podgórskim, rosnący u nas w wilgotnych wąwozach Wzgórz Bukowych koło Szczecina i w jarach krawędzi Odry w okolicach Lubiechowa w powiecie chojeńskim. Nawadniają go w tych miejscach wody ze źródlisk i drobnych strumyków, stąd dno lasu jest podmokłe, a nawet miejscami bagienne, aczkolwiek nie torfowe. Osobliwością łęgu jesionowego w Puszczy Bukowej jest liczne występowanie w runie bardzo rzadkiej w Polsce atlantyckiej turzycy zgrzebłowatej (Carex strigosa). W łęgu koło Lubiechowa rośnie inny rzadki gatunek, górski skrzyp olbrzymi (Equisetum maximum).Nadrzeczny łęg wiązowo-jesionowy (Fraxi-no-Ulmetum) stał się rzadkością na skutek gospodarki człowieka. Jest to las najżyźniejszych gleb madowych i trudno się dziwić, że jego miejsce zajęły obecnie pola i łąki. Tylko resztki tego łęgu zachowały się w dolinie Odry pod Cedynią i Bielinkiem, i to tylko na zboczach, tj. w terenie niedostępnym dla gospodarki; płaty lasu chronione są w rezerwacie. Las wiązowo-jesionowy odznacza się niezwykłym bogactwem wszystkich swoich warstw, szczególnie bujne i zróżnicowane jest krzewiaste podszycie i zielne runo. Wszystkie rośliny uzyskują tu nieprzeciętne rozmiary. Szakłak (Rhamnus cathar-tica), normalnie trzymetrowy krzew, w łęgu w Bielinku wyrasta w drzewo o wysokości 14 m i obwodzie pnia 175 cm. Wiele rzadkich gatunków roślin znajduje w tym zespole swoje ostatnie schronienie przed zagładą.Prawie doszczętnie wyniszczone zostały na Pomorzu Szczecińskim tzw. grądy, wielogatunkowe lasy liściaste z udziałem graba, które, podobnie jak łęgi, występowały na glebach żyźniejszych. Jeszcze tylko tu i ówdzie zachowały się ostatnie zubożałe fragmenty grądów na Pojezierzu Myśliborskim.
