ŚWIAT ROŚLIN I ZWIERZĄT
Pierwotnie teren Pagórów Chełmskich był pokryty lasami sosnowo-modrzewiowymi ze znacznym udziałem drzew liściastych: dębu, lipy, brzozy, olchy, wiązu. W średniowieczu przeważały tu lasy liściaste, co było cechą charakterystyczną zalesienia Wyżyny Lubelskiej jeszcze do końca XVIII wieku. W następnym stuleciu obszary leśne znacznie wytrzebiono. Istniejące tu drzewostany cisowe znikły już w XVI wieku.Współczesne województwo chełmskie jest ubogie w lasy, zajmują one tylko 94 645 ha powierzchni, tj. 23,8% (średnia krajowa 27,5%). Planuje się zwiększenie obszarów leśnych przez zasadzenie nieużytków i gruntów mało przydatnych dla rolnictwa. Najsłabiej zalesionymi obszarami województwa są: Wyniosłość Giełczewską, Działy Grabowieckie i Pagóry Chełmskie. Większe zespoły leśne zachowały się jedynie na terenach nizinnych o gorszych glebach: Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie, Garb Wło-dawski i Obniżenie Dubienki.W południowej części Obniżenia Dubienki rozciąga się duży kompleks lasów strzeleckich o drzewostanie sosno-wo-dębowym, miejscami z udziałem lipy, osiki, grabu i brzozy. Obok lasu sadzonego są tu znaczne połacie lasów naturalnych z imponującym starodrzewem, gdzie pnie dębów i sosen osiągają miejscami średnicę 1 m.Drugim większym kompleksem leśnym są lasy sobiborskie, położone nad Bugiem we wschodniej partii Pojezierza. Część południową pokrywają dąbrowy, a część północną bory sosnowe, rzadziej sosnowo-dębowe. Ponadto na terenach podmokłych występują tu spore powierzchnie olsów.Duży kompleks leśny, zwany borami włodawskimi, rozciąga się na zachód i południowy zachód od Włodawy porastając część obszaru Garbu Włodawskiego. Tworzą go przede wszystkim bory sosnowo-dębowe, rzadziej bory sosnowe. Lasy te są szczególnie bogate w grzyby i jagody. Pod tym względem należą do najzasobniejszych w województwie.Województwo chełmskie leży w bałtyckim dziale flo-rystycznym, który obejmuje większą część obszaru Polski. Wyraża się on wpływami klimatu morskiego, zanikającymi stopniowo w miarę posuwania się ku wschodowi. Część wyżynna ma florę znacznie bogatszą pod względem liczby występujących gatunków niż nizinna. Specyficzne warunki wodne i glebowe, a także mała stosunkowo ingerencja człowieka sprawiły, że można tu spotkać szereg interesujących zbiorowisk roślinnych. Niektóre elementy flory są unikatowe w skali krajowej. Najciekawsze skupiska roślin występują na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim — na obszarach podmokłych, bagiennych i wodnych. Spotyka się tu reliktowe rośliny pochodzenia tundrowego, takie jak: brzoza niska, wierzba lapońska i borówkolistna, widłak torfowiskowy, rosiczka (trfzy gatunki), wywłócznik skrę-toległy, a także niezimiernie rzadką aldrowandę pęche-rzykowatą oraz kłoć wiechowatą, która pokrywa całe obszary torfowisk węglanowych.Na terenie Pojezierza występują trzy typy torfowisk: wysokie, przejściowe i niskie, przy czym dwa pierwsze stanowią zaledwie 2% obszaru torfowisk tego subregionu. Torfowiska niskie, czyli łąkowe, są stosunkowo żyzne, zasobne w składniki organiczne i mineralne, stąd też występuje tu duża liczba gatunków roślin pospolitych w Polsce. Torf, który się tu wytwarza jest mało kaloryczny. Torfowiska wysokie, zwane również msza-rami, powstają w bezodpływowych zagłębieniach, mają mało substancji odżywczych, są silnie zakwaszone, co ma wpływ na ich stan florystyczny. Porastają je przede wszystkim mchy oraz w niewielkim stopniu rośliny trawiaste (głównie turzyce) i krzefwlnki, jak żurawina, bagno, modrzewica. Torfowiska te tworzą w części środkowej kopulaste wzniesienia, stąd ich nazwa — wysokie. Torfowiska przejściowe mają charakter pośredni między wysokimi a niskimi. Ich roślinność składa się z mchów oraz turzyc darniowych, czasem z rzadka porasta je skarlała sosna i brzoza. Torf pochodzący z torfowisk wysokich i przejściowych odznacza się wysoką kalorycznością. Na piaszczystych krańcach Pojezierza występują zbiorowiska szczotlichowe. Panującym gatunkiem jest tu szczotlicha siwa z domieszką kostrzewy piaskowej, kocanki piaskowej, strzęplicy i jesieńca piaskowego.W częściach wyżynnych województwa rosną zbiorowiska kserotermiczne. Jest to roślinność gleb suchych, silnie nasłonecznionych, którą obserwuje się na luźnych piaskach o charakterze wydmowym oraz na podłożu lessowym i kredowym (zbiorowiska stepowe). Zbiorowiska roślin stepowych są w rejonie nieliczne, najczęściej bezdrzewne; przybierają postać muraw kseroter-micznych lub zaroślowych zbiorowisk kserotermicznych. Wyjątkowo na polankach śródleśnych występują jako lasostep, np. w rezerwacie Wolwinów pod Chełmem. Zbiorowiskom stepowym towarzyszą nieraz krzewy jałowca, wiśni karłowatej, a także leszczyny, róży girlan-dowej i rdzawej. Do stepowych gatunków tu rosnących należą: ostnica włosowata, powojnik prosty, zawilec wielkokwiatowy, kłosowica pierzasta, miłek wiosenny, a nadto turzyca niska i oman wąskolistny. Stepowe zespoły narędzinowe znajdują się w Wolwinowie, na Stawskiej Górze, w Leszczanach, Teresinie i Białopolu, stepowe zespoły nalessowe natomiast pojawiają się w małych partiach w rejonie Majdanu Nowego na obszarze Działów Grabowieckich. Wiele z występujących w województwie roślin należy do gatunków rzadkich i chronionych, szczególnie spośród zbiorowisk wodno–torfowiskowych i stepowych.Światy roślinny i zwierzęcy są uzależnione od siebie i jednocześnie ściśle ze sobą powiązane, tworząc tzw. biocenozy. W największej mierze dotyczy to owadów i ptaków. Województwo chełmskie, podobnie jak większa część Polski, należy do środkowoeuropejskiej strefy zoogeograficznej, a zatem świat zwierzęcy nie różni się w zasadzie od reszty kraju. Jedynie wyspowemu występowaniu zbiorowisk roślinności stepowej towarzyszą rzadkie gatunki zwierząt bezkręgowych właściwych dla środowisk stepowych, jak na przykład chrząszcz stepowy — krawiec, motyl pawica gruszkówka (największy motyl europejski, o rozpiętości skrzydeł 12 cm), ćma zmierzchnica trupia główka. Do tej biocenozy należy też bardzo rzadko tu spotykany suseł perełkowaty.Pospolicie występującymi ssakami są dziki, sarny, zające, lisy, chomiki, jeże. Rzadziej już spotyka się łosie, borsuki, koszatki, popielice i wilki; ostatnio pojawiły się jenoty. Osobliwością przyrodniczą województwa jest żółw błotny, którego obecność stwierdzono w okolicach Stańkowa, Sawina, Białopola oraz w rezerwatach Bachus i Durne Bagno. W lasach strzeleckich spotykany jest rzadki wąż gniewosz. Z płazów na uwagę zasługuje chroniona ropucha paskówka, żyjąca na Stawskiej Górze. Szczególnie bogaty jest świat owadów; występują tu liczne gatunki chrząszczy i motyli. W rezerwacie Bachus na przykład spotkać można rzadkiego chrząszcza o nazwie kozioróg dębosz.Zasobna w gatunki jest awifauna. Najwięcej ptaków wodnych i błotnych występuje na Pojezierzu Łęczyń-sko-Włodawskim. Gnieżdżą się tu perkozy, kaczki, łyski, rybitwy, czajki, bekasy, kuliki, a z rzadszych: zimorodki, czaple siwe, żurawie, bociany czarne, cietrzewie. W lasach strzeleckich ma gniazdowisko orlik krzykliwy. W faunie rzek i jezior obok gatunków pospolitych spotyka się węgorze i okazałe sumy, nierzadkie są raki.HYDROGRAFIAWojewództwo chełmskie leży prawie w całości w międzyrzeczu Wieprza i środkowego Bugu. Przebiega przez nie południkowo dział wodny tych dwu rzek, Poza wymienionymi rzeki są małe i jest ich niewiele. Do Bugu wpadają: Włodawka z Tarasinką i Krzemian-ką, Uherka z Garką, Gdolą i Lepietuchą oraz Udał i Weł-nianka. Dopływalni Wieprza są: Mogielanka, Świnka, Łopa, Rejka, Żółkiewka i Wojsławka. Piwonia przepływająca przez Sosnowicę wpada do Tyśmienicy (dopływ Wieprza, poza województwem). Najmniej zanieczyszczone wody mają rzeki Wełnianka i Udal.Sieć wodna w województwie jest rozłożona nierównomiernie; najgęstsza na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodaw-skim, co jest m.in. wynikiem działalności człowieka (system rowów), a najrzadsza na Wyżynie Lubelskiej. Uruchomienie Kanału Wieprz-Krzna wpłynęło w pewnym stopniu na regulację stosunków wodnych na podmokłych obszarach Obniżenia Dorohuckiego i Pojezierza Łęczyń-sko-Włodawskiego. System melioracyjny związany z tym kanałem objął częściowo zachodnie i północne tereny województwa. Kanał ma 7 m szerokości w dnie, a jego średnia głębokość wynosi 1,5 m. Kanał przebiega przez województwo chełmskie na odcinku 32 km (dł. kanału — 140 km).Na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim występują liczne jeziora i stawy. W większości są to zbiorniki małe, płytkie, zarastające. Tylko kilka z nich ma wodę czystą czy też względnie czystą, a brzegi całkowicie lub częściowo dostępne, co pozwala na wykorzystywanie ich do celów rekreacyjnych. Najbardziej atrakcyjnymi pod tym względem są jeziora: Białe Włodawskie (106,4 ha), Za-głębocze (59,0 ha), w mniejszym stopniu Glinki (46,9 ha), Czarne Sosnowickie (38,8 ha) i Perespilno (24,3 ha). Największe zespoły stawów rybnych znajdują się w rejonie Sosnowicy i Brusa Starego.W pobliżu wsi Zahajki powstał duży zespół zbiorników retencyjnych połączonych z ciekiem rzeki Zelwy. W przygotowaniu są dwa inne tego typu zbiorniki wchodzące w system Kanału Wieprz-Krzna. Są to powiększone przy pomocy obwałowań jeziora: Wytyckie (gm. Urszulin) i Lukie (gm. Sosnowica). Powierzchnia Jeziora Wytyckiego po zakończeniu prac melioracyjnych wzrośnie ze 166 do 550 ha. Poza tym w niedalekiej przyszłości obwałowane zostaną dalsze jeziora, tj. Karaśne, Hańskie i Leskie, a trzy inne — Uściwierz, Rotcze i Sumin — będą włączone bezpośrednio do systemu Kanału Wieprz–Krzna.Wszystkie te zbiorniki można będzie z powodzeniem wykorzystywać do celów wypoczynkowych. Podobną funkcję spełniać mogą stawy w Rejowcu (130^ ha) i w Wólce Kańskiej (108 ha). Ostatnio w Tuligłowach niedaleko Krasnegostawu oddano do użytku zalew na rzece Wojsławce o powierzchni około 80 ha. Do roku 1990 mają być utworzone zbiorniki wodne w Pławanicach (120 ha) i w Zółtańcach w pobliżu Chełma (80 ha).ROLNICTWOW życiu gospodarczym województwa rolnictwo zajmuje dominującą pozycję. Obecnie jest tu zatrudnione 48,9% ludności zdolnej do pracy. Podstawowa część użytków rolnych znajduje się w posiadaniu gospodarki indywidualnej (80%). Na około 40 400 istniejących w województwie gospodarstw indywidualnych 20% stanowią gospdarstwa drobne o powierzchni 0,5 do 2 ha; 34% gospodarstwa od 2 do 5 ha; 34% od 5 do 10 ha i tylko 12f% powyżej 10 ha. Notuje się jednak tendencję do wzrastania liczby gospodarstw większych.Pod względem urodzajności gleby są znacznie zróżnicowane, co określa z kolei strukturę użytków rolnych. Północna część województwa posiada gleby słabe, bieli-cowe i bagienne, mało przydatne dla rolnictwa. Na tych terenach występuje wyższy stopień zalesienia, wynoszący w niektórych gminach nawet 50%. Dużo też jest obszarów łąkowych, wartości traw są jednakże niskie. Wczęści środkowej województwa występują urodzajne gleby rędzinowe, trudne jednak do uprawy. W rejonach południowym i zachodnim województwa są gleby lessowe — najlepsze i najwydajniejsze. Ogółem w województwie najsłabsze gleby V i VI klasy zajmują 25% gruntów ornych i 53% użytków zielonych. Gleby dobre w klasach od I do III stanowią 33,4% gruntów ornych oraz około 9% użytków zielonych.Państwowe gospodarstwa rolne zajmują około 10% ogólnej powierzchni użytków rolnych. Działają tu 23 zakłady PGR. Państwowe gospodarstwa rybackie użytkują 577 ha stawów i 1920 ha jezior (42 akweny). Rolnicze spółdzielnie produkcyjne są zgrupowane przede wszystkim we wschodniej części województwa, jest ich ogółem 30. Spółdzielnie kółek rolniczych mają swe siedziby w każdej gminie. Prowadzą działalność usługową dla rolników indywidualnych; zabezpieczają sprzęt oraz niektóre zabiegi agrotechniczne. SKR-y zajmują się też produkcją rolną. Wyposażenie rolnictwa w sprzęt techniczny jest niższe niż średnio w kraju. Na jeden ciągnik przypada 49 ha użytków rolnych (w kraju 33 ha).W Chełmskiem przeważa zbożowy system użytkowania ziemi. W 1978 roku w strukturze zasiewów zboża stanowiły 59,6%, ziemniaki 15,9%, buraki cukrowe 5,0%. W rejonach o glebach słabszych pod uprawę ziemniaków przeznacza się do 20% gruntów ornych. W gminach o bardziej żyznych glebach uprawę buraka cukrowego zwiększa się do 10% powierzchni użytków rolnych.Wydajność produkcji rolnej stale wzrasta, co wiąże się z podnoszeniem poziomu kultury rolnej. W 1978 rokuwynosiła ona: zboża — 29,1 q z ha, ziemniaki 212 q z ha, buraki cukrowe — 313 q z ha, przewyższając średnie wskaźniki krajowe.Struktura zasiewów zbóż w 1978 roku przedstawiała się następująco: pszenica — 37,1%, żyto — 28,4%, mieszanki zbożowe — 13,9%, jęczmień — 12,2%, owies — 7,4%. Istnieje tendencja do bardziej racjonalnego wykorzystania gruntów ornych w rejonach zachodnich i południowych. Chodzi tu o zwiększenie uprawy pszenicy. Spośród roślin przemysłowych największą powierzchnię zajmują buraki cukrowe — 8900 ha (5% w strukturze zasiewów), tytoń — 1900 ha (1,1%), rzepak — 1400 ha (0,8%), len — 800 ha (0,4%). Rośliny pastewne zajmują trzecie miejsce pod względem powierzchni upraw (po zbożach i roślinach okopowych). Najwięcej, bo 7 300 ha(4,1%) zajmuje uprawa koniczyny, następnie kukurydzy — 2700 ha (1,5%), lucerny — 2400 ha (1,3%), seradeli — 2700 ha (1,5%).Według danych z końca 1978 roku stan produkcji zwierzęcej przedstawiał się następująco: na 100 ha użytków rolnych przypadało 57,1 szt. bydła, 84,0 szt. trzody chlewnej, 16,6 szt. owiec i 13,2 ezt. koni.ZWIERZĘTA GOSPODARSKIEW oparciu o rozmieszczenie gleb obszar województwa dzieli się na trzy rejony o zróżnicowanej produkcji rolnej.Rejon północny (43,3% pow. woj.) obejmuje przede wszystkim tereny Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego i Garbu Włodawskiego. Przeważają tu gleby lekkie, występuje najwyższy wskaźnik użytków zielonych. Jest przeznaczony do rozwoju produkcji hodowlanej. Powstaną tu trzy wielkie ośrodki produkcji zwierzęcej bazujące na miejscowych łąkach i projektowanych zakładach przemysłu paszowego.W rejonie południowo-zachodnim (44,7% pow. woj.), gdzie znajdują się najlepsze gleby lessowe i borowinowe zgrupowana jest największa liczba gospodarstw indywidualnych. Są one nastawione przede wszystkim na produkcję pszenicy, buraków cukrowych, chmielu, warzyw i owoców. Rejon ten stanowi zaplecze surowcowe dla cukrowni Krasnystaw i Rejowiec, a także dla chełmskich zakładów owocowo-warzywnych.Rejon wschodni (12% pow. woj.) położony przede wszystkim w Obniżeniu Dubienki, gdzie występują gleby gorsze, jest nastawiony na produkcję ziemniaków i żyta. W gospodarstwach indywidualnych będzie rozwijana hodowla trzody chlewnej, owiec i bydła.Plany perspektywiczne przewidują, że w województwie chełmskim nadal ma dominować gospodarka rolna i ona będzie stanowić o obliczu ekonomicznym regionu.
