ZABYTKI OKOLIC CHEŁMA
WŁODAWA-Miasto liczące ponad 11 tys. mieszkańców, zajmujące powierzchnię 3285 ha. Odległość od Warszawy 250 km. Miasto leży u ujścia rzeki Włodawki do Bugu, na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim. Z wysokiego brzegu we Włodawie roztacza się piękny widok na szeroką około 4 km dolinę Bugu. W pobliżu znajduje się wielki kompleks leśny.Włodawa była wzmiankowana już w XIII wieku. Położona na pograniczu Korony i Litwy rozwijała się pomyślnie jako ruchliwe targowisko słynące z jarmarków na bydło, konie i owce. Zjeżdżali tu kupcy krajowi i zagraniczni w celu zakupu wołów, których jednorazowo spędzano nieraz do 20 tys. sztuk. Od 1475 roku była głównym ośrodkiem rozległych dóbr Sanguszków. Staraniem Andrzeja Sanguszki około 1534 roku uzyskała prawa miejskie. W XVII wieku przeszła na własność możnego rodu wielkopolskiego Leszczyńskich, którzy utworzyli tu prężny ośrodek innowierczy, m.in. zbudowali szkołę kalwińską. Rafał Leszczyński, wojewoda bełski, ufundował tu w 1630 roku zbór kalwiński, którego pierwszym kaznodzieją był Andrzej Węgierski, autor historii polskiego kościoła kalwińskiego. Zbór uległ zniszczeniu wraz z całym miastem podczas wojen kozackich; odbudowany później przez Rafała Buczackiego istniał do lat osiemdziesiątych XVII wieku. W 1634 roku we Włodawie został zwołany ogólnopolski synod kalwinów.W 1649 roku Włodawę zakupił Ludwik Pociej i on to przyczynił się do pomyślnego rozwoju miasta. Kolejnymi właścicielami Włodawy byli Flemmingowie. Izabella z Flemmingów Czartoryska, jako jedyna córka Flem-minga, odziedziczyła w 1771 roku Włodawę. W połowie XIX wieku miasto stało się własnością rządu carskiego. Dzięki uruchomieniu Unii kolejowej z Chełma do Brześcia, na trasie której znalazła się także Włodawa, sytuacja gospodarcza miasta nieco się polepszyła. W końcu XIX wieku należało już do większych ośrodków miejskich tego regionu. Herb miasta przedstawia rycerza w srebrnej zbroi, w polu zielonym, trzymającego w prawej dłoni złotą kopię.W okresie powstania styczniowego tereny Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego ze względu na duże zalesienie i małą dostępność wielokrotnie służyły oddziałom powstańczym jako miejsce postoju, ukrycia czy reorganizacji. W lasach pod Włodawą stacjonowały partie powstańcze Jankowskiego, Zielińskiego, Krysińskiego oraz Lelewela-Borelowskiego. Po upadku powstania nastąpiły krwawe represje i wzmożona działalność rusyfikacyjna władz carskich. W 1912 roku Włodawa weszła w skład utworzonej przez władze carskie guberni chełmskiej.Wiosną 1915 roku wojska państw centralnych wyparły Rosjan z terenów Królestwa Kongresowego. Powiat włodawski znalazł się na obszarze okupacyjnym zajętym przez wojska pruskie. Po odzyskaniu niepodległości utrzymano dotychczasowy podział administracyjny i Włodawa pozostała nadal siedzibą powiatu. Jednakże miasto było zacofane gospodarczo i zaniedbane; brakowało zakładów przemysłowych, urządzeń komunalnych, w zabudowie przeważały drewniane domy, ludność w większości zajmowała się rzemiosłem, drobnym handlem i rolnictwem. W 1939 roku Włodawa liczyła 9293 mieszkańców.Rejon Włodawy znalazł się w obrębie działań wojennych 1939 roku już w końcowej fazie wojny obronnej. Nocą z 26 na 27 września, gdy prawie cały kraj był już opanowany przez najeźdźców, pod Włodawą przeprawiła się przez Bug Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie” dowodzona przez gen. brygady Franciszka Kleeberga. Było to ostatnie-zgrupowanie wojsk polskich prowadzące walkę zbrojną z wrogiem. Grupa ta w dniach 5 i 6 października stoczyła krwawą walkę z Niemcami pod Kockiem. Po klęsce wrześniowej Włodawa znalazła się w granicach utworzonego przez okupanta Generalnego Gubernatorstwa.Już na początku okupacji hitlerowskiej powstał tu silny ośrodek ruchu oporu. Miejscowość była siedzibą obwodu BCh, ZWZ, a później AK. Mieściła się tu również Komenda Obwodu GL, a następnie AL. Oprócz polskich oddziałów partyzanckich na tym terenie były także oddziały partyzantki radzieckiej. Na początku 1942 roku miejscowy komunista Jan Hołod, ps. „Kirpiczny”, zorganizował oddział, który działał w miejscowych lasach. W czerwcu 1944 roku została zrzucona w tym rejonie grupa operacyjna Polskiego Sztabu Partyzanckiego pod dowództwem płk. Satanowskiego, która utworzyła w niedługim czasie zgrupowanie partyzanckie „Jeszcze Polska nie zginęła”. Liczne były tu aresztowania i egzekucje, których dokonywali Niemcy i będący na ich usługach nacjonaliści ukraińscy. Podczas okupacji hitlerowcy wymordowali prawie połowę mieszkańców miasta, w tym całą ludność żydowską. W latach 1942-1943 znajdował się tu karny obóz pracy dla Żydów, przeniesiony później do Sobiboru. Włodawa została wyzwolona 23 lipca 1944 roku przez oddziały 47 Armii 1 Frontu Białoruskiego.W latach odbudowy ze zniszczeń wojennych zmienił się charakter zabudowy miasta. Powstały nowe osiedla mieszkaniowe, wiele instytucji o charakterze socjalnym, kulturalnym i oświatowym. Nadbużańskie Zakłady Garbarskie zatrudniają około 1100 osób. W rynku wzniesiono pomnik poświęcony żołnierzom i partyzantom poległym w czasie II wojny światowej, a w ostatnich latach — pomnik dla uczczenia bojowników ORMO. Usytuowanie miasta w pobliżu wielkich kompleksów leśnych i w sąsiedztwie dobrze zagospodarowanego zespołu ośrodków wczasowych nad jeziorami Białym Włodaw-skim i Glinki sprawia, że Włodawa w najbliższym czasie będzie pełnić funkcje zaplecza turystycznego i bazy wypadowej do wędrówek po uroczym i wciąż mało znanym Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim.ZABYTKI: Zabytkiem wysokiej klasy i najcenniejszym w mieście jest kościół popauliński. Został wzniesiony w latach 1739-1780 z fundacji Ludwika i Antoniny Pociejów, późnobarokowy, typu ceritralno-podłużnego. Jego korpus główny tworzy wyniosła nawa w formie wydłużonego ośmioboku i boczne kaplice z przejściami, które układają się w pozorne nawy boczne. Elewację frontową zdobią wysokie wieże z grzebieniastymi hełmami. We wnętrzu kościoła jest polichromia z lat 1780–1786 malowana przez Gabriela Sławińskiego i braci Dobrzeniewskich. Zwraca uwagę sześć monumentalnych późnobarokowych rzeźb, wykonanych przez rzeźbiarza lwowskiego Macieja Polejowskiego. Bogate wyposażenie wnętrza utrzymane jest w stylu rokokowym. Szczególnie cenne są XVIII-wieczne obrazy oraz meble znajdujące się w zakrystii kościoła, pochodzące również z tego wieku.Do kościoła przylega dawny klasztor, wzniesiony w latach 1711-1717 według projektu Józefa Pioli. Budynek ten ma kształt czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem. Przy wjeździe do klasztoru znajduje się rokokowa kamienna figura św. Jana Nepomucena. W pobliżu rynku wznosi się budynek dawnej synagogi, zbudowany w 1764 roku i utrzymany w stylu późnego baroku. Korpus główny przykrywa wyniosły dach łamany polski. Narożne piętrowe alkierze i babiniec zwieńczony attyką z grzebieniem nadają całości charakter typowo polski. W najbliższych latach ma tu być otwarte muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego. Obok bożnicy znajduje się również zabytkowy dom pokahalny.Z dawnej zabudowy świeckiej miasta niewiele pozostało. Na środku placu rynkowego istnieją jeszcze, choć bardzo zniszczone, barokowe hale targowe w kształcie zamkniętego czworoboku. Jest to zespół dawnych jatek i kramów z obszernym podwórcem, do którego prowadzą dwie bramy. Zabudowa tego typu stanowi unikatowe rozwiązanie architektoniczne. Warto zwiedzić także cerkiew prawosławną z XIX wieku utrzymaną w stylu moskiewsko-bizantyjskim z elementami klasycy-stycznymi.-WOJSŁAWICEOsada leżąca na terenie Działów Grabowskich, nad rzeką Wojsławką (dopływem Wieprza), w pobliżu liczne wąwozy lessowe. W 1944 roku Jan Ligęza Czyżewski,kasztelan i starosta krakowski, lokował tu miasto na prawie magdeburskim. Wówczas też został wzniesiony zamek warowny, po którym dziś widoczne są zaledwie zarysy fos i murów fundamentowych. W 1490 roku na miasto napadli Tatarzy i w znacznym stopniu je zniszczyli. W końcu XVII wieku Wojsławice należały do Stanisława Stefana Czarnieckiego, synowca wielkiego hetmana. Następnie jakiś czas były w rękach Potockich, a w 1790 roku przeszły na własność rodziny Poletyłłów. W 1869 roku Wojsławice utraciły prawa miejskie. W ciągu swych dziejów były niszczone kilkunastoma wielkimi pożarami i wciąż z uporem odbudowywane. W XVI wieku miasto liczyło 224 domy i 1120 mieszkańców, co w owym czasie stawiało je w rzędzie jednego z większych miast regionu. W końcu XIX wieku było tu 145 domów i 2323 mieszkańców (w tym 1633 Żydów). W okresie dwudziestolecia międzywojennego Wojsławice liczyły 3200 osób. Herb miejscowości przedstawia białego, biegnącego w prawo konia, w polu czerwonym.W okresie okupacji hitlerowskiej Wojsławice stały się ośrodkiem działania grup ruchu oporu na tym terenie. We wrześniu 1941 roku powstała tu m. in. komórka rewolucyjnej organizacji „Czerwona Partyzantka”, której dwa oddziały bojowe stacjonowały w okolicy. Działalność konspiracyjna i aktywność partyzantów były bardzo skuteczne. 17 kwietnia 1944 roku hitlerowcy zorganizowali na osadę wyprawę pacyfika-cyjną. Na przedpolach wsi żołnierze miejscowego podziemia stawili zbrojny opór. Połączone oddziały partyzanckie BCh i AK pod dowództwem Witolda Fijałkowskiego, ps. „Wilk”, przy wsparciu konnego oddziału partyzantów radzieckich dowodzonych przez mjr. Mikołaja Fiodorowa stoczyły tu ciężką walkę z przeważającymi siłami niemieckimi i odparły atak wroga. Wśród poległych znalazł się również dowódca radziecki. W pobliskim Rozięcinie znajduje się jego grób. 24 lipca 1944 roku Wojsławice zostały wyzwolone przez oddziały Gwardyjskiej Armii 1 Frontu Ukraińskiego. Dla upamiętnienia bohaterskiej bitwy z okupantem miejscowe społeczeństwo ufundowało pomnik. Ustawiono go przed domem kultury. Przed budynkiem urzędu gminy położono pamiątkowy kamień na cześć milicjantów poległych w walce z reakcyjnym podziemiem.ZABYTKI: Cennym zabytkiem jest kościół pochodzący wprawdzie z okresu renesansu (1595-1608), lecz gruntownie przebudowany w latach 1671-1684 przez architekta Zamoyskich — Jana Michała Linka, którego twórczość charakteryzuje się indywidualnym, jemu tylko właściwym operowaniem formami barokowymi. Kościół jest budowlą jednonawową, z wydłużonym prezbiterium i charakterystycznymi szczytami zaopatrzonymi w spływy i zdobnymi podziałami płycinowymi. Wewnątrz znajdują się późnobarokowe ołtarze, chrzcielnica oraz obrazy z XVII i XVIII wieku. Jednym z cenniejszych jest obraz szkoły włoskiej przedstawiający komunię św. Katarzyny Sieneńskiej. Kościół w Wojsławicach jest jedynym na terenie województwa zabytkiem w stylu dojrzałego baroku drugiej połowy XVII wieku. Obok kościoła stoi dzwonnica z 1726 roku i klasycystyczna plebania z pierwszej połowy XIX wieku.Cerkiew unicka zbudowana w 1774 roku mieści o-becnie magazyn. Zachowały się także dwie synagogi, jedna z 1774 roku, druga z końca” XIX wieku. Miejsce, które okoliczna ludność nazywa „zamczyskiem” kryje pozostałości zespołu pałacowego Poletyłłów z 1790 roku. Przy ul. Uchańskiej zobaczyć można kilka domów z pierwszej połowy XIX wieku (m. in. dom nr 7) oraz czworaki dworskie z XIX wieku. Na obrzeżach osady stoją do dziś kapliczki (w sumie 5) z XVIII wieku, murowane z kamienia i cegły. W pobliskim Majdanie Nowym, na wysokim lessowym wzniesieniu znajduje się wczesnośredniowieczne grodzisko. W lesie (odl. 2 km) rośnie buk — pomnik przyrody.Siedziba Urzędu Gminy. We wsi: poczta, gospoda, schronisko młodzieżowe, sklep spożywczy, bank spółdzielczy. Połączenia PKS z Chełmem, Krasnymstawem i Hrubieszowem.SURHÓW-Wieś położona na Działach Grabowieckich, nad rzeką Wojsławką, w sąsiedztwie lasu mieszanego. Wzmiankowana w 1564 roku jako wieś należąca do starostwa krasnostawskiego.W czasie II wojny światowej, 22 września 1939 roku, przeszła tędy na południe 41 Dywizja Piechoty dowodzona przez gen. Piekarskiego. W pobliskim lesie stacjonowały przez cały okres okupacji hitlerowskiej oddziały partyzanckie. 15 lipca 1942 roku oddział GL K. Masta-lerza, ps. „Stary”, rozbił załogę niemiecką ochraniającą majątek ziemski, zdobywając broń. Również w lipcu 1943 roku oddział GL pod dowództwem Sobczuka, ps. „Szczerbaty”, stoczył walkę z Niemcami. Podobnych akcji zorganizowano tu kilka.ZABYTKI: Pałac w Surhowie jest jedynym w województwie obiektem klasycystycznej architektury świeckiej z zachowanym w całości wystrojem malarskim i sztukateryjnym wnętrza (1818-1820). Polichromia, wykonana przez Mikołaja Montiego, przedstawia sceny te historii Polski, sceny o tematyce biblijnej i mitologicznej. Charakterystycznym dla tego typu budowli elementem jest ustawiony na osi 4-kolumnowy portyk. Uroku dodaje pałacowi otaczający go park ze starodrzewem (5,8 ha). Dawny dwór zbudowany został w I połowie XIX wieku, z pomieszczeń gospodarczych zachowała się gorzelnia (obecnie dom mieszkalny). W pobliżu dworu stoi murowana kapliczka z XVIII wieku. Na wzgórzu wznosi się murowany klasycystyczny kościół zbudowany w latach 1840-1844. Wewnątrz znajdują się interesujące obrazy malowane przez M. Montiego.Urząd Gminy w Kraśniczynie. Połączenia PKS z Krasnymstawem (odl. 10 km).ŚWIERŻE-Osada położona nad Bugiem, na obszarze Obniżenia Dubienki. Jest to jedna z najstarszych miejscowości województwa, wzmiankowana już w 1443 roku. Piotr Re-kutowicz Wołczek z Kłodna, starosta chełmski, założył na gruntach nie istniejącej dziś wsi Staryki w I połowie XV wieku miasteczko z przywilejem 6 jarmarków rocznie. Istniała tu wówczas przystań na Bugu służąca do spławu zboża i drewna. W XIX wieku w miejscowym folwarku rozwinął się drobny przemysł. Funkcjonowały: gorzelnia, cegielnia, piec wapienniczy, smolarnia i młyny wodne. Herbem miejscowości jest godło Wołczków, Działosza. W polu czerwonym srebrny róg jeleni oraz czarne skrzydło orle.Turysta odwiedzający Świerże znajdzie tu doskonałe miejsce do wypoczynku. Przepływający koło wsi Bug stwarza warunki do kąpieli i wędkowania. Odpocząć też można w miejscowym parku podworskim, w którym wśród starych drzew rośnie dąb — pomnik przyrody.ZABYTKI: Na wyniosłym brzegu Bugu wznosi się neogotycki kościół zbudowany w latach 1905-1907, murowany, jednonawowy. Kościół ma XVIII-wieczny wystrój wnętrza. Plebania przy kościele pochodzi z I połowy XIX wieku, murowana z kamienia, otynkowana. Przy drodze stoi kapliczka barokowa z ludową rzeźbą. Zachował się drewniany dom wiejski (nr 8) o konstrukcji zrębowej, z sienią umieszczoną centralnie i gankiem od frontu. Ma on kryty słomą dach naczółkowy z okap-nikami. Warto zwrócić uwagę na detale wystroju zewnętrznego chałupy.Urząd Gminy w Dorohusku. We wsi: sklep spożywczy i przemysłowy, ośrodek zdrowia, szkoła. Połączenia PKS z Chełmem.URSZULIN-Duża wieś położona na terenie Pojezierza Łęczyńsko–Włodawskiego, przy trasie Lublin—Włodawa, na zachodnim obrzeżu wielkiego zespołu torfowisk, zwanego Krowim Bagnem. Wokół rozciągają się nieduże, otoczone trzęsawiskami jeziora i rozległe, podmokłe łąki — krajobraz typowo poleski. Według planów rozwoju gospodarczego w Urszulinie ma powstać centrum rolno-handlo-we. W miejscu Krowiego Bagna, po melioracji, powstanie ogromny kompleks łąkarski (ok. 40 km2). Położenie miejscowości w pobliżu największych jezior Pojezierza Lęczyńsko-Włodawskiego określa jej funkcje turystyczne i wypoczynkowe. W odległym 2 km na wschód Andrzejowie znajduje się wczesnośredniowieczne grodzisko (wzmiankowane w 1205 r.), zwane „dworzyskiem”. Mieści się tu obecnie stary cmentarz prawosławny.Siedziba Urzędu Gminy. We wsi: sklepy, restauracja, poczta, ośrodek zdrowia. Połączenia PKS z Włodawą i Lublinem.
