ZMIANY W FAUNIE BIESZCZADÓW
Intensywnym zmianom gospodarki i szaty roślinnej towarzyszyły również zmiany w bieszczadzkiej faunie. Uchwycono je dość dobrze na przestrzeni ostatniego stulecia, -wcześniejsze zmiany w zwierzostanie tych gór są nam jednak bliżej nie znane.Do lat czterdziestych wieku XX, gdy większość dolin bieszczadzkich była gęsto zasiedlona, a kamieniste płachetka pól wdzierały się głęboko w reglowe lasy, w niższych, zagospodarowanych partiach gór rozpowszechniły się szeroko zwierzęta synantropijne. Pospolite były tu wtedy szczury wędrowne, myszy domowe, przy zagrodach hałasowały towarzyskie wróble, dalej sroki, wrony, kawki, bardzo licznie gnieździły się jaskółki dymówki i oknówki. Nocami wśród zabudowań ludzkich buszowały tu i ówdzie kuny domowe, czyli kamionki. Głęboko w góry wniknęły gatunki związane z krajobrazem łąk i upraw rolnych, wśród nich kuropatwa, przepiórka i skowronek. Ponad przeciętny stan rozmnożyły się lisy, tchórze i łasice, na miedzach śródpolnych polowały na myszy nierzadkie gronostaje. Znamienny jest jednak fakt, że w Bieszczadach, tak przedtem, jak i w ostatnich latach, nie stwierdzono gnieżdżących się bocianów białych ani też gawronów. Jest to tym bardziej zastanawiające, że ptaki te występują pospolicie na pobliskim Pogórzu Dynowskim i w Beskidzie Niskim.W tym samym czasie na terenach bieszczadzkich postępowało dziesiątkowanie wydr, niedźwiedzi, rysi, sarn, jeleni, cietrzewi i ptaków drapieżnych, nie wyłączając orłów i puchaczy. W potokach pastwą kłusowników padały nagminnie pstrągi. Sytuację tych ryb pogarszało zanieczyszczanie potoków trocinami pochodzącymi z okolicznych tartaków. Powodowało to w sumie ogromne ubytki w pogłowiu pstrągów, zdarzały się nawet okresy ich lokalnego zaniku, np. w Osławię, Tar-nawce i w Hoczewce. Z końcem XIX w. w wodach bieszczadzkich wyginął doszczętnie łosoś, a na nadmiernie wypasanych połoninach motyl niepylak apollo.W czasie wojny oraz burzliwych lat 1945—1947 zniszczeniu uległa większość wsi bieszczadzkich, a w następstwie tego zubożała gwałtownie synantropijna fauna. Wraz z człowiekiem wyniosły się z Bieszczadów szczury wędrowne, wróble, kawki i niektóre bezkręgowce, np. kosarz Opilio parietinus. Straciły dogodne warunki do lęgów jaskółki oknówki i dymówki. Ptaki te potworzyły wprawdzie zagęszczone kolonie w obrębie ocalałych tu i ówdzie budynków, w sumie jednak liczebność ich wyraźnie zmalała. Na obrzeża gór wycofała się sroka, wrona i kuropatwa. W pogorzeliskach, opanowanych wkrótce przez bujną roślinność ruderal-ną, pozostały niedobitki kuny domowej tudzież zdziczałe, krzyżujące się ze żbikami koty domowe.Wyludnienie i wtórne zdziczenie środowisk wywołało również proces o kierunku odwrotnym. Na dużych przestrzeniach wytworzyły się nowe warunki ekologiczne, które u pewnych gatunków spowodowały nasilony wzrost liczebnościowy. Tak np. na zapuszczonych polach, gdzieniegdzie z pozostawionymi na pniu uprawami, nastąpiły gwałtowne gradacje polników i myszy. Według badań przeprowadzonych przez Zakład Ewolu-cjonizmu Uniwersytetu Jagiellońskiego, masowe pojawy gryzoni miały tu charakter bardzo nietypowy. Zatracona została ich normalna rytmiczność, polegająca na „eksplozjach” powtarzających się co 3—4 lata. W Bieszczadach gradacje utrzymywały się przez dłuższe okresy i przypadały na lata 1947—1950 oraz 1952—1955 (głównie w powiecie Ustrzyki Dolne). Owe „mysie lata”, jakie nawiedziły wschodnie rejony Karpat polskich, poza Bieszczadami dotknęły również wyludnione wsie w Beskidzie Niskim i na Pogórzu Dynowskim. Największą rolę odegrały tu polniki i myszy polne. Okresami potęgowały je liczniejsze niż zwykle pojawy karczow-ników. Masowe wystąpienie gryzoni pociągnęło za sobą niezwykłe rozmnożenie się pewnych ptaków drapieżnych, jak pustułek i myszołowów zwyczajnych. Pierwsi powojenni badacze tych gór obserwowali myszołowy bardzo często; siadały one wzdłuż dróg dosłownie na co drugim lub co trzecim słupie telegraficznym.Wzrosło też zagęszczenie srokoszy i niektórych gatunków sów. Na rozległych podmokłych łąkach rozmnożyły się licznie derkacze. Przypuszcza się, że ich populacja najliczniejsza była w latach 1956—1958. Na jednym hektarze łąki można było wówczas naliczyć od 4 do 12 tokujących samców. W ciepłe letnie wieczory charakterystyczne głosy tych ptaków przepełniały prawie wszystkie doliny bieszczadzkie, a niekiedy i polany śródleśne. Na półotwartych wzgórzach i w dolinach, np. wzdłuż zarośniętych krzewami dawnych dróg, niezwykle pospolite stały się gąsiorki, a w olszynach nad potokami i w zdziczałych sadach niepozorne krętogłowy. Nad wodami zwiększyła się ilość pliszek górskich; także pluszcze i kolorowe zimorodki przestały być tu rzadkością. Uderzająco duże zagęszczenie osiągnęła populacja kumaka górskiego. W pozostawionym swemu losowi terenie ten niewybredny w wyborze środowiska płaz zajął najrozmaitsze kałuże, spłycające się rowy melioracyjne, zastoje wodne w korytach potoków, koleiny i wszelkie inne zagłębienia wypełniane okresowo wodą. W niektóre lata pojawy kumaków miały tu charakter wręcz masowy.Silne ograniczenie ingerencji ludzkiej zwiększyło bardzo wydatnie pogłowie zwierząt, które dawniej były tu z różnych względów i w różny sposób tępione. Zregenerowały populacje niektórych ssaków drapieżnych, np. niedźwiedzia, rysia i wydry, a także zwierzyny płowej — sarny i jelenia. Poprawiła się sytuacja w stanie liczebnościowym puchacza. Nad Bieszczadami oprócz orlików krzykliwych pojawiły się orliki grubo-dziobe oraz orły przednie. Rozpowszechniły się nie prześladowane przez lata gady, zwłaszcza żmije i pa-dalce. Znacznemu powiększeniu uległa naturalna kolonia węża Eskulapa w dolinie Sanu pod Otrytem. Po zburzeniu okolicznych wsi (Tworylne, Tworylczyk, Krywe) wąż ten zajął m. in. ruiny domów, a więc siedlisko dla niego nowe i wtórne. Przerwane zostało na szereg lat zanieczyszczanie potoków i znacznie zmalało kłusownictwo. Toteż sytuacja w bieszczadzkiej ichtiofaunie, zwłaszcza w przypadku pstrągów, uległa poprawie.W latach pięćdziesiątych, w miarę ponownego zagospodarowywania Bieszczadów, te pełne dynamizmu zjawiska — regeneracja dawnych zoocenoz, liczne wystąpienie pewnych gatunków — ulegać zaczęły stopniowemu zahamowaniu. W związku z koszeniem i wypasem łąk zaznaczył się w dolinach spadek liczebności derkacza. Budowa dróg i osiedli wymagała wycięcia dużej ilości krzewów, co spowodowało miejscami ubytek gąsior-ków. Obniżyło się też zagęszczenie licznych dotąd myszołowów zwyczajnych oraz niewiele rzadszych od nich jastrzębi. Być może, że oprócz nadmiernego zabijania, regres liczebności tego ostatniego drapieżnika ma podłoże biologiczne. Z niewiadomych przyczyn wyraźnemu zanikowi uległa populacja muchołówki szarej. Podczas gdy w roku 1963 i jeszcze w 1964 w głównych dolinach bieszczadzkich był to ptak dość pospolity, to już w następnych latach występował tam tylko sporadycznie. ,Silna eksploatacja dróg i budowa szos asfaltowych pogorszyły warunki życiowe kumaków górskich. Zwierzęta te, jak i szereg innych, w coraz to większych ilościach zaczęły ginąć pod kołami ciągników i samochodów.Ogromne straty zaczęły ponosić całe biocenozy wodne. W celu pozyskania kruszywa na budowę dróg i osiedli do rzek i potoków bieszczadzkich wprowadzony został ciężki sprzęt mechaniczny, odzierając na długich odcinkach dno Sanu, Wołosatego, Solinki, Wetliny i większości pozostałych cieków wodnych. W ślad za eksploatacją zamierało w wodach życie, ginął masowo narybek, raki, bentos; malownicze dotąd koryta rzek zaczęły wyglądać przygnębiająco.W Bieszczadach znowu szerzy się kłusownictwo. Tak jak niegdyś, jego ofiarą padają duże zwierzęta leśne, a w środowiskach wodnych wydry i pstrągi. Z rąk kłusowników giną rzadkie ptaki drapieżne, w tym także orły. Również wśród gadów występują duże straty. Masowo zabijane są nie tylko żmije, ale również brane za nie pożyteczne zaskrońce, węże Eskulapa czy nawet naj-niewinniejsze padalce.Z latami obserwuje się też powrót fauny synantropij-nej. Za pionierskim wróblem w centralne doliny bieszczadzkie wkroczył znowu szczur wędrowny, a następnie szpak, wrona i sroka. Rozmnożyły się bardzo licznie jaskółki dymówki i oknówki. W budynkach mieszkalnych stwierdzono ponownie kosarza Opilio po-rietinus.Pewne zmiany faunistyczne, jakie dają się zauważyć w Bieszczadach, mają charakter bardziej ogólny, terytorialnie wykraczają one poza omawiane góry i prawdopodobnie nie mają bezpośredniego związku z aktualnymi przemianami środowisk. Góry te stały się miejscem inwazji gatunków nizinnych, z których wiele w ostatnich kilkudziesięciu czy kilkunastu latach poszerza swój zasięg geograficzny. Proces tego typu zmian uwidocznił się najwyraźniej u ptaków. Tak np. niemal wszystkie siedliska łąkowe, łącznie z połoninami, opanowała charakterystyczna dla nizin pokląskwa. Na połoninach Karpat radzieckich gatunek ten został zauważony dopiero w roku 1950, należy więc przypuszczać, że mniej więcej w tym samym czasie wkroczył on również na połoniny Bieszczadów polskich. W lasach i w zaroślach nadwodnych pojawiła się piękna karminowoczerwona dziwonia; dość wysoko wzdłuż dolin potoków wniknęły nawet tak typowo nizinne gatunki, jak zaganiacz, łozówka, strumieni ówka i kwiczoł. Nowym przybyszem w obszarze tych gór stała się ponadto muchołówka białoszyja. Gatunek ten na północnych krańcach swojego zasięgu uchodzi ostatnio za element wyraźnie ekspansywny, a stwierdzenie go w Bieszczadach jest tego dodatkowym świadectwem. Swoje geograficzne areały poszerzają również dziwonia i kwiczoł, jednakże ekspansja ich ma kierunek niemal odwrotny, południowy i południowo-zachodni. W dolinach bieszczadzkich nieco pospolitsze stały się pleszki, gru-bodzioby i najmniejsze z naszych łuszczaków — kulczyki. Od północy atakuje Bieszczady typowa dla suchych, otwartych terenów kląskawka, a także gatunki wodne, np. perkozek, zausznik, kureczka nakrapiana, kokoszka wodna i kilka innych. Być może, że już w najbliższych latach ptaki te spotkamy jeszcze wyżej. Wnikanie w góry wymienionych gatunków, np. zaga-niacza, łozówki, strumieniówki, pokląskwy oraz ptaków wodnych, tłumaczą niektórzy ocieplaniem się klimatu.Podobne przyczyny mogły też wpłynąć na pojawienie się ‚w Bieszczadach muchołówki białoszyjej. Jeszcze trudniejsza do wyjaśnienia jest ekspansja ptaków, które poszerzają swe zasięgi na południe Europy (dziwo-nia, kwiczoł), a więc w obszary cieplejsze.Wiązane z klimatem, nasilenie inwazji zwierząt akurat w Bieszczadach po części wynikać może z samego położenia tych gór, nakładania się różnych wpływów klimatycznych itp. W dodatku jest to pasmo stosunkowo niskie i mało rozległe. Bieszczady nie stwarzają ponadto przeszkód, które by napływom elementów np. nizinnych potrafiły się skutecznie oprzeć. Przeciwnie — szerokie doliny rzeczne, np. Sanu, Osławy, Solinki i Wo-łosatego, procesowi temu jak najbardziej sprzyjają. Ogólnie zjawisko to jest jednak bardzo złożone i nie można go wyjaśnić samymi zmianami klimatycznymi.Z punktu widzenia faunistyki nowym i ważnym elementem w krajobrazie bieszczadzkim jest sztuczny zbiornik wodny na Sanie pod Soliną. Obiekt ten, którego budowę zakończono jesienią 19G7 roku, stanowi obszerne i wydłużone jezioro, rozwidlające się na wysokości ujścia Solinki. Nie ulega wątpliwości, że obecność tak rozległej przestrzeni wodnej zmieni w tych okolicach intensywność i charakter pojawiania się ptactwa wodnego. Jak można przypuszczać, spiętrzony odcinek Sanu przede wszystkim będzie bazą wypoczynko-wo-żerowiskową dla ptaków odbywających sezonowe migracje. Nie należy natomiast przewidywać, aby spełniał on rolę bogatej ostoi lęgowej. Warunkiem tego byłaby zarośnięta strefa brzegowa, co w tym przypadku jest prawie niemożliwe ze względu na strome brzegi i częste zmiany lustra wody w zbiorniku.Wybudowanie zapór wodnych w Myczkowcach i Solinie stało się przyczyną prawie zupełnej izolacji górnego dorzecza Sanu. Ma to decydujące znaczenie dlaryb wędrownych, takich jak np. węgorz, dla których dalekie migracje są koniecznością biologiczną. Na ry-bostan rzeczek i potoków bieszczadzkich niemały wpływ wywiera sztuczne zarybianie akwenu solińskie-go. Niektóre z wprowadzonych gatunków ryb, np. okoń, rozmnożyły się bardzo licznie, zachodzą daleko w górę dorzecza, stwarzając poważną konkurencję w zdobywaniu pokarmu dla pstrągów i pozostałych rodzimych gatunków ryb.
