ZNISZCZENIA I ODBUDOWA SŁUPSKA
Wybuch pierwszej wojny światowej (r. 1914) wywołał w Słupsku, jak i na terenie całego Pomorza Zachodniego, szereg zaburzeń gospodarczych. Ustalenie nowych granic po pierwszej wojnie światowej miało bezpośredni wpływ na zahamowanie rozwoju miasta. Nowy układ rynków zbytu, silna konkurencja oraz duże odległości do większych ośrodków przemysłowych zadecydowały o powolnym ubożeniu miasta. Trudności te powiększał brak rąk do pracy.Bezpośrednio po wydarzeniach rewolucyjnych w Rosji na początku listopada 1918 r. wybuchła również rewolucja w Niemczech, która objęła także Słupsk. Władzę w wielu miastach na wzór rosyjski przejmowały Rady Robotniczo–Żołnierskie. W Słupsku Rada składała się w większości z ugodowców. Delegat z ramienia Rady, Franz Scharkow-sky, dążył drogą rewolucji do dyktatury proletariatu. Reakcja, wykorzystując trudną sytuację ekonomiczną i stan wyjątkowy, doprowadzała do burzliwych demonstracji. Pod naciskiem obszarników reakcyjna część członków Rady pozbawiła Scharkowsky’ego stanowiska delegata, a następnie aresztowano go i uwięziono. Rady — mimo dość znacznego poparcia — nie istniały długo. Już wiosną r. 1920 uległy likwidacji.Pomimo strajków i walk z junkrami, w których brali również udział Polacy, nie osiągnięto większych korzyści. Właściciele majątków powodowali pacyfikację całych wsi, przejmując w końcu władzę w swe ręce. Do władzy doszła przede wszystkim konserwatywna DNVP — Niemiecka Narodowa Partia Ludowa.Kryzys gospodarczy, jaki zarysował się pod koniec lat dwudziestych, wykorzystał Adolf Hitler dla szerzenia swej ideologii. Między innymi w Słupsku zorganizowano pierwsze koła NSDAP. Rok 1931 zapoczątkował szeroką akcję propagandową, która w konsekwencji — na tle kryzysu polityczno-gospodarczego — doprowadziła Hitlera do władzy.Pewna poprawa położenia gospodarczego Słupska nastąpiła po r. 1933. Rząd III Rzeszy, przygotowując się do wojny, postanowił rozwinąć w szybkim tempie możliwie wszystkie gałęzie przemysłu, a na terenie Pomorza Zachodniego — szczególnie przemysł spożywczy. Władze hitlerowskie celowo rozwinęły antypolskie nastroje, które narastały aż do wybuchu drugiej wojny światowej.Po wybuchu drugiej wojny światowej w Słupsku — podobnie jak na terenie całej Rzeszy — wzmógł się terror w stosunku do Polaków i Żydów. Przez cały czas trwania wojny istniał w Słupsku przy obecnej ulicy Gdańskiej obóz pracy, w którym przebywało około 450 robotników. Pod koniec wojny liczba ta znacznie się powiększyła. Warunki bytowe i pracy były bardzo ciężkie. Systematyczne apele nocne, rewizje, ciasnota i brud powodowały wyczerpanie robotników. Robotników obozowych zatrudniano głównie w przemyśle, który w większości przestawiony był na produkcję wojenną. Na przełomie lat 1944—1945 na terenie obozu miała miejsce egzekucja około 10 robotników-więź-niów. Również w przeddzień wyzwolenia Słupska (7-8 marca 1945 r.) 22 Polaków z obozu pracy bestialsko rozstrzelanych zostało przez oprawców hitlerowskich.Na osiem miesięcy przed zakończeniem wojny, w sierpniu 1944 r., założono w Słupsku podobóz obozu koncentracyjnego Stutthof („Aussenarbeitslager Stolp”). Założenie tego podobozu związane było z dużym wzrostem liczby więźniów w obozie koncentracyjnym Stutthof. Komendantem obozu został SS-Hauptscharfiihrer Julius Sakowski. Pierwszy transport więźniów przybył do Słupska w dniu 26 sierpnia 1944 r. o godzinie ll50. Transport liczył 382 Żydów z różnych krajów europejskich i 239 Żydówek węgierskich. Pod koniec października 1944 r. liczba więźniów powiększyła się do 639. Brak odzieży, prymitywne warunki sanitarne, niskie racje wyżywieniowe powodowały wiele chorób.Słupsk — według hitlerowskich planów obronnych — miał stać się jednym z najsilniejszych punktów oporu armii „Wisła”. Już od r. 1943 rozpoczęto budowę umocnień prze-ciwczołgowych w rejonie Lasku Północnego cmentarza komunalnego i strzelnicy za obecną ulicą Gdańską. Od jesieni 1944 r. oddziały wojskowe przystąpiły do dalszej rozbudowy wałów i zapór przeciwczołgowych na wzniesieniach za strzelnicą przy ulicy Gdańskiej. Na początku marca 1945 r. przy obecnej ulicy Mariana Buczka ustawiono barykady, a przy drogach prowadzących do Słupska wybudowano bunkry.Władze hitlerowskie, chcąc wzmocnić swe oddziały, zorganizowały w teatrze słupskim wiec, na którym zgromadzono Polaków, Francuzów, Holendrów i Jugosłowian. Po odegraniu marszu gladiatorów przemawiał przedstawiciel NSDAP, który mówił o zagrożeniu Europy ze strony Armii Czerwonej. Celem tego wiecu było… werbowanie ochotników do armii niemieckiej. Na apel ten tylko jeden osobnik — podstawiony — zgłosił się do Wehrmachtu, pozostali w liczbie 1000 osób odpowiedzieli milczeniem.Grupy operacyjne i żandarmerii, chcąc utrzymać ludność w posłuszeństwie, powołały sądy specjalne i doraźne. Opornych, którzy odmawiali demontażu różnych urządzeń i innych prac związanych z obroną miasta, oddawali pod sąd. W przeddzień wyzwolenia oprawcy hitlerowscy powiesili sekretarza sądu — Niemca — oskarżając go o udzielanie pomocy jeńcom rosyjskim oraz rozstrzelali 22 polskich więźniów, którzy podejrzani byli o pracę w konspiracji.W dniu 7 marca 1945 r. dwa zwiadowcze samoloty radzieckie zrzuciły bomby, które były zwiastunem nadchodzącej wolności. Wieczorem dnia 8 marca 1945 r., po artyleryjskim przygotowaniu, ruszyła do natarcia (z marszo-manewru) I Armia Pancerna — z kolumnami ciężkich czołgów — i piechota. Po kilku godzinach walk, wczesnym rankiem w dniu 9 marca 1945 r. — Słupsk został wyzwolony przez 18. Brygadę Pancerną 3. Korpusu Pancernego II Frontu Białoruskiego. Udział w zdobyciu miasta brała również część I Batalionu Pancernego im. Bohaterów Westerplatte z 1. Armii Wojska Polskiego.Pomimo szybkiego opanowania miasta wycofujące się oddziały hitlerowskie wysadziły w nocy trzy mosty: na obecnych ulicach Garncarskiej, Zawadzkiego i Kilińskiego. Ponadto zniszczono szereg zakładów pracy oraz unieruchomiono elektrownię wodociągi i gazownię. Początki organizacji życia w Słupsku po wyzwoleniu nie należały więc do łatwych.Brak wody, energii elektrycznej, gazu, unieruchomione zakłady produkcyjne, zniszczone centrum miasta, brak żywności — oto obraz Słupska w pierwszych dniach po wy-, zwoleniu. Miasto w wyniku wojny uległo zniszczeniu w 30%.Dzięki sprawnej organizacji pracy już 23 kwietnia 1945 r. Zarząd Miejski opanował sytuację, uruchamiając szereg podstawowych placówek handlowych, usługowych i administracyjnych. Wzrost ludności polskiej w Słupsku był bardzo szybki. Od września 1945 r. do grudnia 1946 r. ludność wzrosła z 8600 — do 28 288 osób. W r. 1946 miasto już dobrze zagospodarowane — czynne były tramwaje, sklepy, punkty usługowe, ośrodki życia kulturalnego itp.Zniszczone i spalone centrum miasta, dworzec kolejowy, niektóre budynki administracyjne i wiele mieszkalnych, sprawiały wiele dodatkowych kłopotów. Okres likwidacji zniszczeń i porządkowania miasta miał charakter żywiołowy, ale zadanie swe spełnił. Po uporządkowaniu miasta, przystąpiono do planowej adaptacji ocalałego budownictwa oraz bieżących remontów, co z roku na rok poprawiało sytuację mieszkaniową miasta.W szybkim tempie odbudowywano i rozbudowywano zakłady przemysłowe, szkoły, służbę zdrowia itp. Już pod koniec 1945 r. w uruchomionych zakładach pracy zatrudnionych było 1600 osób. W latach 1951—1956 nastąpił dalszy etap porządkowania i odbudowy miasta, przystąpiono do realizacji pierwszych nowych inwestycji. Odbudowano i rozbudowano Fabrykę Narzędzi Rolniczych, Zakłady Sprzętu Okrętowego, Fabrykę Cukrów i inne.W latach następnych konsekwentnie realizowano rozbudowę miasta w oparciu o plany przestrzenne. Projekt odbudowy Starego Miasta, opracowany w latach 1957—1958, szybko doczekał się realizacji. Zabudowano nowocześnie ulice Grodzką, Zawadzkiego, Mostnika i częściowo Piekiełko, co w powiązaniu ze staromiejskimi obiektami zabytkowymi stworzyło piękną, nowoczesną dzielnicę, która otrzymała nazwę Osiedla Dwudziestolecia Polski Ludowej. W obrębie osiedla, na placu Armii Czerwonej, wybudowano również nowoczesne kino „Milenium”. Dalej wzniesiono: osiedle Spółdzielni Mieszkaniowej „Czyn” przy ulicy Garncarskiej, zespół budynków mieszkalnych przy ulicach Mostnika, Marchlewskiego, Mieszka I i Rybackiej — zwany „Nadrze-cze” — oraz osiedle „Zatorze”. Dzięki tej planowej i systematycznej rozbudowie miasta w latach 1950—1965 oddano do użytku 4700 izb mieszkalnych oraz szereg innych obiektów.Potwierdzeniem dynamicznego rozwoju miasta może być szybki wzrost liczby ludności, który wzrósł z 33,9 tys. w r. 1940, do 65 tys. w r. 1969 (stan ludności z r. 1939 przekroczony został już v/ r. 1957).Bezpośredni wpływ na tak szybki rozwój gospodarczy Słupska miały tzw. czynniki miastotwórcze, czyli odbudowywane i rozbudowywane zakłady przemysłowe. Działania wojenne w r. 1945, które zniszczyły miasto, a szczególnie handlową dzielnicę Stare Miasto, nie oszczędziły również zakładów pracy.Ofiarna praca wielu działaczy — organizatorów życia gospodarczego — sprawiła, że mimo wielu trudności już w r. 1945 uruchomiono wiele zakładów, jak np. drukarnię, warsztat ślusarsko-kowalski, stolarnie mechaniczne, warsztaty elektryczne, wulkanizacyjne i inne.Bezpośrednio po przejęciu przez władze polskie zakładów przemysłowych na terenie miasta rozpoczęto je urucha-miać: Słupską Fabrykę Mebli uruchomiono w październiku 1945 r. (już w r. 1946 produkowała ona meble na eksport; pierwszą partię 45 kompletów sypialnych wysłano do Anglii; od r. 1950 czynne były dalsze oddziały fabryki); Słupską Fabrykę Narzędzi Rolniczych — w r. 1946; Fabrykę Cukrów „Pomorzanka” — w r. 1945; Krochmalnię i Płatkarnię — w październiku 1947 r.; Słupskie Zakłady Sprzętu Okrętowego — w r. 1946 (produkcja sprzętu okrętowego zapoczątkowana została w r. 1958).Całkowicie nowymi zakładami wybudowanymi w Polsce Ludowej są Zakłady Naprawcze Taboru PKS „Kapena” i Fabryka Obuwia. W latach 1945—1965 na rozwój życia gospodarczego przeznaczono około 600 milionów złotych, a w latach 1966—1967 na nowe inwestycje w gospodarce uspołecznionej wydano ponad 530 milionów złotych. Istniejące i nadal rozwijające się w Słupsku przemysły kluczowy, terenowy i spółdzielczy, dogodne położenie komunikacyjne i korzystne warunki przestrzenne gwarantują miastu dalszą pomyślną perspektywę rozwoju. Według założeń w r. 1985 miasto osiągnąć ma 120 000 mieszkańców.Wraz ze wzrostem przemysłu, handlu, rzemiosła itp. rozwijało się również życie kulturalne i oświatowe. Słupsk posiada obecnie 14 szkół podstawowych, 2 licea ogólnokształcące, 8 zawodowych, Wyższą Szkołę Nauczycielską, 11 przedszkoli, Bałtycki Teatr Dramatyczny, Teatr Lalek „Tęcza”, Powiatowy Dom Kultury, Młodzieżowy Dom Kultury, Klub Międzynarodowej Książki i Prasy, Muzeum Pomorza Środkowego i szereg innych placówek kulturalno–oświatowych.
